Kampala (Caasimada Online) – Madaxweynaha Soomaaliya Xasan Sheekh Maxamuud ayaa maanta khudbad xasaasi ah ka jeediyey shirkii deg degga ahaa ee madaxda IGAD ay isugu yimaadeen, taas oo diiradda uu ku saaray xadgudubka Itoobiya ay ku heyso midnimada iyo madax-banaanida iyo wadajirka dhuleed ee Soomaaliya.
Hoos ka akhriso Khudbadda Madaxweynaha oo dhameystiran:
Mudanayaal iyo Marwooyin,
Waxaan maanta isugu nimid shir-madaxeedkan aan caadiga ahayn ee IGAD si aan uga hadalno arrin aan qusayn Soomaaliya oo keliya balse sidoo kale quseysa gobolkayaga – waa falkii foosha xumaa ee sharci-darrada ahaa ee ay Itoobiya dhawaan qaadday.
1-dii Janaayo, 2024, Ra’iisul Wasaaraha Itoobiya Abiy Axmed iyo mid ka mid ah hoggaamiyeyaasha maamul goboleedyada Soomaaliya, Muuse Biixi ayaa galay heshiis is afgarad. Heshiis ku sheegaan waxaa uu u ogolaanaya Itoobiya in ay hesho 20 KM oo ka mid ah xeebaha Soomaaliya iyo marinka dhulka ee soohdinta gacanka Cadmeed si ay ganacsi ahaan iyo ciidan ahaanba u isticmaasho muddo 50 sano ah.
Is-afgaradkan sharci-darrada ah waxaa la saxiixay iyadoo aan oggolaansho laga helin Jamhuuriyadda Federaalka Soomaaliya, ma ahan oo keliya ku xad-gudbida dastuurka dalkeenna ee wuxuu baalmarsan yahay shuruucda iyo xeerarka caalamiga ah ee loo dejiyay. Haddaba, ficilka Itoobiya wuxuu si cad ugu xad-gudbay mabaadi’da madax-bannaanida, madaxbannaanida dhuleed, ixtiraamka xudduudaha iyo faragelinta la’aanta ee ku xusan qodobka 4-aad ee Xeerka Aasaaska Midowga Afrika, Qodobka 6 (A) ee Dukumentiga lagu aasaasay IGAD, Qodobka 2aad. ee Axdiga Qaramada Midoobay iyo qodobo badan oo ku jira Axdiga Qaramada Midoobay ee Sharciyada Badaha.
Marka dib loo eego, tallaabadan aan horay loo arag ee Ra’iisul Wasaare Abiy ayaa ah mid aan la yaab lahayn, marka loo eego hadalladii gardarada ahaa ee uu bilihii la soo dhaafay ku sheegay in la helo marin joogto ah oo dhanka badda ah, iyadoo loo marayo wado kasta oo lagu heli karo.
Tusaale ahaan, Noofambar 2023, PM Abiy waxa uu soo xigtay dagaal-oogihii Itoobiya ee qarnigii 19-aad Ras Caluula, isaga oo ku andacoonaya Badda Cas inay tahay xuduudda dabiiciga ah ee Itoobiya. Ujeedka Itoobiya ay ku doonayso in ay ku qabsato dhulka Soomaalida waxa si cad loogu sheegay warsaxaafadeed ka soo baxay Wasaaradda Arrimaha Dibadda 4-tii January 2024, kaas oo ku saabsanaa heshiiskii is-afgaradka ahaa ee ay la galeen maamul-goboleedka Soomaaliyeed ee Muuse Biixi.
Mudanayaal,
Ra’iisul Wasaare Abiy waxaa uu ku doodayaa in Itoobiya oo aan bad lahayn ay dhibaato ay haysato dhibaato dhaqale dhaqaale maadaama aysan galangal toos ah u heli karin badda. Si kastaba ha ahaatee, waxaa xusid mudan in Itoobiya iyo dalalka kale ee Afrika ee aan badda lahayn sida Botswana, ay noqdeen qaar ka mid ah wadamada ugu heersareeya sarreeya ee dhaqaalahoodu uu kobcayay 15kii sano ee u dambeeyay.
Wadahadaladii ugu dambeeyay ee aan la yeeshay RW Abiy, waxaan xoogga saaray sida ay Soomaaliya diyaarka ugu tahay inay ka qayb-gasho wada-xaajoodyo ku aaddan heshiisyo ganacsi iyo kuwo ganacsi oo faa’iido leh waafaqsanna xeerarka caalamiga ah. Nidaamyada gobolka iyo kuwa caalamiga ah, sida Hindisaha Geeska Afrika iyo Istaraatiijiyadda Badda Cas ee IGAD, waxay bixinayaan fursado iskaashi dhab ah oo ilbaxnimo leh sida midka ka dhexeeya Uganda iyo Kenya oo aan bad lahayn. Si kastaba ha ahaatee, in dhul dal kale la qabsado, ama aniga oo ah Madaxweynaha Soomaaliya ama madaxda gobollada sida Muuse Biixi uu ogolaado in dhul Soomaaliyeed la bixiyo, waa sharci-darro, iyo mid aan dastuurka waafaqsaneyn, oo aan la aqbali karin.
Halkii ay Itoobiya dhaqaalaheeda ku xoojin lahayd xeerarka caalamiga ah iyo qawaaniinta caalamiga ah, waxay door biday inay wiiqdo madax-bannaanida deriskeeda. Laga soo bilaabo 1963dii, Axdiga Midowga Afrika wuxuu si aan leexleexad lahayn u ilaalinayay madaxbannaanida iyo wadajirka dhuleed ee waddamada xubnaha ka ah. Haddaba, waa arrin aan habboonayn in dalka martigelinaya Midowga Afrika uu isku dayo in uu kala gooyo waddan kale oo xubnaha ka mid ah.
Cawaaqibka dhow iyo midka fog ee ka dhalanaya in si buuxda loo qaato Is-afgaradkaas waxay masiibo ku noqon doontaa Soomaaliya iyo guud ahaan gobolka. Dhalashada Al Shabaab ee bishii December 2006 waxay si toos ah ugu xiran tahay duullaankii Itoobiya ee Muqdisho iyo Koonfurta Soomaaliya. Waxayna Al Shabaab durba u adeegsatay waxa loogu yeero Is-afgaradka nidaam ay maleeshiyaad cusub ku qorato iyagoo wacad ku martay in ay la dagaalami doonan shisheeyaha soo duulay.
Mudanayaal,
Iyadoo maamulkaygu uu horumaro la taaban karo ka sameeyay dagaalka lagula jiro Al Shabaab, haddana tallaabada Itoobiya waxay siinaysaa kooxda argagixisada ah nolol cusub. Qaar badan oo ka mid ah dalalkiina ayaa la kulmay weeraro toos ah oo kaga imaanaya Al Shabaab tobankii sano ee la soo dhaafay, mana rabno in aan aragno amni darro soo cusboonaaday Soomaaliya iyo meelo ka baxsan oo ay sabab u tahay argagixisadu.
Soomaalida wadanka joogta iyo kuwa adduunka oo dhan ayaa diiday MOU-gan sharci darrada ah. Haddii ay Itoobiya ku sii socoto dhaqangelinteeda, waxaa jirta fursad weyn oo colaad gudaha ah ay uga qarxi karto gobolada Somaliland.
Qalalaasahan ayaa soo ifbaxaya xilli dalkaygu uu ku tallaabsanayo horumar la taaban karo, taasoo ka marag kacayso qaadista cunaqabataynta hubka ee Qaramada Midoobay, cafinta daymaha ee hoos yimaada HIPC, ku biirista bulshada Bariga Afrika, iyo bilawga geedi-socod dib-u-eegis dastuurka ee loo dhan yahay iyada oo loo marayo heshiisyo siyaasadeed oo heer qaran. Haddii ay Itoobiya ku sii adkaysato fulinta heshiiska sharci darada ah, waxay dib u dhac wayn ku noqon doontaa guulihii aynu ka gaarnay siyaasadda, dhaqaalha iyo amniga.
Mudanayaal,
Marka la eego arrimahaas, waxaa lama huraan ah in dalalka IGAD ay qaataan mowqif mabda’ ah oo lagu ilaalinayo madax-bannaanida, midnimada iyo wadajirka dhuleed ee Soomaaliya. Waxaan ka fileynaa wadamada xubnaha ka ah inay soo saaraan bayaan adag oo adag oo ay ku cambaareynayaan xadgudubka cad ee Itoobiya ee Axdiga IGAD iyo shuruucda caalamiga ah. Cawaaqib xumada ka dhalan karta in xadgudubka noocaan ah loo ogolaado in uu sii socodo waa mid aad u baaxad weyn, oo aan khatar galinayn kaliya horumarka amniga iyo dhaqaalaha ee aynu gaadhnay, balse sidoo kale waxa ay khatar galinaysaa guulihii adkaa ee lagaga soo horjeeday argagixisada ee mandaqadayada.
Inta aan xal dublamaasiyadeed u raadinayno qalalaasahan, bal aan si cad u sheego—Soomaaliya, xaalad kasta, ma aqbali doonto in dib loo sawiro xuduudka iyo in dalkeenna la kala gooyo. Waxaan adeegsan doonnaa wax walba oo aan heli karno si aan u difaacno madax-bannaanida iyo wadajirka dhulkeenna.
