By Qeybtii 4-aad
Afeef: Ujeeddada qoraalkaan waa ogeysiin ama xasuusin cid gaar ahana loolama jeedo
Dariskaaga waa in aad aqoon dheer u leedahay (ITOOBIYA iwm)
Itoobiya waa waddanka 2aad ee ugu dadka badan Qaaradda Afrika, waxa lagu qiyaasaay in ay hadda (2024) dadkeedu gaarayo 129 milyan oo 40 milyan oo ka mid ah ay Oromo yihiin. Itoobiya waa waddan si dhaqsa ah dadkiisu u koraayo, maxaa yeelay 1960 waxa tirade dadkoodu ahaa 22milyan kororsiimahoodu waa 486% waxa ku darantatay muddo 64 sano ah 107milyan ama 1.7 milyan/sannadkiiba. Dhulka Itoobiya waa 1.112 sq.kms. halkii sq. km waxa ku dul nool 116 qof. Marka waad garan kartaa dad faqri ah oo is dul deggan xaalkooda, in ay dagaal joogto ah ku jiraanna waa caadi.
Waxa taa dheer, 80 qomiyadood oo ku hadla 80 af kala duwan oo 57 ka mida dugsiyada wax looga dhigo oo la wada og yahay. In Itoobiya qowmiyaduhu ay dagalaal aan dhamaad lahayn ku jiraan, waxa caddeyn u ah marka la eego kaliya 50 kii sano ee la soo dhaafay, isku dhacyadii ugu waaweyna waxaa ka mid ahaa:
1- Dagaalka Oromada waxa uu soo bilowday 1973 welina waa socdaa;
2- Dagaalki Benishangul-Gumuz ee Galbeedka Itoobiya (2019-2022);
3- Dagaalki Tegray (2020-2022) weli hashiis rasmi ah oo dhameystiran lagama gaarin;
4- Dagaalka Amxaarada iyo dowladda oo billowday 2023 weli waa socdaa;
5- Waxa dagaal ka dhexeeyaa Amxaarada iyo Tigreyga iyaga oo dhul dad badan lagu layey isku heysta;
6- Waxa dagaal joogto ah ka dhexeeyaa Somalida Dowla degeenka iyo Oromada;
7- Waxa dagaal lagu hoobtay welina taagan dhexmaray Soomaalida iyo Cafarta;
8- Waxa dagaal ka dhexeeyaa Amxaarada iyo Suudaan oo isku heysta dhul xuduudeed.
9- Itoobiya iyo Ereterya nabad ma ah, waa dagaal u joog ay Itoobiya masuul ka tahay;
Saamaeynta tira badida iyo xasilooni la’aant Itoobiya ay Soomaaliya ku yeelan karaan haddan laga gaashaaman
Waxa aan shaki ku jirin in qalalaasaha itoobiya ka dhacaya ay Soomaaliya khatar weyn ku yihiin, waadna aragtaan oo Itoobiya ma xasilna waa dal dagaal joogto ah ku jira dhexdiisa iyo deriskiistaba.waa dal soo butaaci kara mar walba oo duruufaha dalkaas si taban isbeddel ku yimaado.
Waxa kale oo aan ogsoonahay in haddaba in badan oo af Soomaliga ku hadla oo Oromo ah ay Dalka Soomaaliya ugu sugan yihiin si sharci darro ah. Oromada noocaas ah waxa ay joogaan magaalooyinka waaweyn ee Soomaaliya oo dhan. Waxa ay aad ugu sii badan yihiin waqooyiga dalka gaarahaan maamul goboleeyada Somaliland iyo Puntland. Dadkaas waxa loo baahan yahay iyada oo la dhowrayo deris wanaagga in loo sameeyo waraaqaha joogitaanka dalka si loola socdo tirada soo geleysa iyo howlaha ay ka qabtaan dalka Soomaliya. Taas waxa ay muhiim u tahay ammaanka iyo xasiloonida Dalka.
Waxa aad u muhiim ah in dowladda dhexe iyo maamul goboleedyadu ka yeeshaan siyaasad cad oo mideysan oo lagula dhaqmo dadka soo galootiga ah. Waxa kale oo lagama maarmaan ah in dowladda dhexe la timaado habkii looga gaashaaman lahaa ama ay xudduudaha dalka ku ilaalin lahayd si khatarta ka imaan karta soo galootiga faraha badan ee ku soo qulqulaya, loo yareeyo.
Labadaan dal ee dariska ah (Soomaaliya iyo itoobiya) isma dooran in ay deris ahaadaan, laakiin Alle ayaa daris ka dhigay. Waxa Soomaaliya looga baahan yahay in ay awood u yeelato la falgalka waxa kasta oo Itoobiya ka yimaada. Waxa la’is weydiin karaa haddii laba xaaladood middood dhacdo ama labaduba, Soomaaliya maxaa u qorsheysan, waa tan hore haddii:
1- Damaca aan ugubka ahayn ee hadda ka soo baxay Itoobiya ay runtii isku daydu in ay dagaal ku hirgeliso, iyo
2- Haddii iyada dhexdeeda fowdo dheeri ah ka dhacdo oo ay is laayaan firxadka ka dhasha sidee Dalkeenna u wajihi karaa.
A. Tan hore waxa aan qabaa in aanu nahay dad dalkooda gardarrada Itoobiya ka difaaci kara;
B. Tan labaad haddii dalkooda fowdo ka dhacdo waxa aan aaminsanahay in ay dhib badnaan doonto sidii mowjadaha dagaalku gadaal ka riixayo dalka looga badbaadin lahaa mustaqbalka.
Waxa ay iigu muuqataa in inta ay goori goor tahay dowladda dhexe iyo dowlad goboleeyadu ka shaqeeyaan sidii ciidankii xudduudaha ilaalin lahaa loo heli lahaa. Hadda xudduudaheenna gacanteenna kuma wada jiraan waana arrin khatar weyn ku ah jiritaan dalkeena. Waxa u baahan in la ilaaliyo xudduud ka badan 2,390 km marka laga reebo xudduudda badda.
Sidee xudduuda Soomaaliya loo ilaali karaa waqti xaadirka
Hadda adduunka waxa ka hirgalay teknolojiaya casri ah oo dhammaan Xudduudaha aan la leenahay dariska lagu ilaalin karo sida:
1- Diyaaradaha aan duuliyaha lahayn oo kormeer joogta ha ku sameeya xudduudah soomaliya la leedahay dariska;
2- In ciidamo la dhego rugo ay kala socon karaan waxa ka dhacaya xudduudaha iyag oo ka faa’iideysanaya Darooniska iyo kaamirooyin lagu xiro meelaha ay suurta gal tahay.
Gunaanad
Khataraha Soomaaliya ku wajahan waa badan yihiin, ha noqdeen kuwa dibadda uga imaanaya ama gudahaba ka socda ama ka billaaba kara. Dhammaantood waxa ay u baahan yihiin in laga gaashaanto.
Khataraha dibadda ka imaanaya waxa ay u kala baxaan kuwa muuqda iyo kuwa aan muuqan. Kuwa muuqda waxa ka mid ah tan Itoobiya Badda Soomaliya in ay ku qabsato rabto, waa khatar muuqato lakiin waa la iska difaaci karaa. Waxaa iyaduna khataraha dibadda ka mid ah heshiisyo si hoose cadowga loola soo saxiixdo oo danta dalku aaney ku jirin.
Khataraha aan muuqan ama aan lagu baraargsaneyn waxa ka mid ah waxyaabaha mujtamaca taag tira, sida mukhadaraadka oo uu qaadku ugu horreeyo oo dhallintii waddanka difaaci lahayd ka dhegaya kuwa miir doorsan aanna fahmi Karin qiimaha dalkoodu u leeyahay naftooda iyo caruurtoodba.
Dastuurka dalka ee hadda la turxaan bixinayo iyo khataraha jirikara marwalba
Waxa waajib ku ah kuwa ku howlan turxaanbixinta Dastuurka in ay ka ilaaliyaan in cid aan dowladda dhexe ahayn heshiis la gasho dowlado ama hey’ado calami ah, oo ay dhacdo marar kale in ay codowga dalka lagula heshiiyo wax dhaawacaya danaha Dalka, Dadka iyo Diintoodaba. Itoobiya kama xishoon kana xishoon maddoonto in ay isku daydo in ay ka faa’iideysato kala qoqobnaanta Soomaliya. Heshiiskii Mudane Muse Biixi u saxiixay itoobiya sida loogaga falceliyey dowlad goboleeyada qaarkood waxa ay u baahan tahay in shacbiga soomaaliyeed dib u eegis ku sameeyaan.
W/Q: Dr. Prof. Axmed Cumar Calasow
dralasso@snu.edu.so
