Muqdisho (Caasimada Online) – Siyaasadda Kenya ee la baahiyay ee ku saabsan fiisooyinka laga dhaafay dadka dalalka Afrika ayaa abuuray xiisado diblomaasiyadeed oo ka dhashay Geeska Afrika, ka dib markii ay caddaatay in Soomaaliya looga reebay qorshahan.

Tallaabadan, oo Nairobi ay ku tilmaamtay inay qayb ka tahay qorshe ballaaran oo lagu furayo xuduudaha Kenya ee dadka Afrikaanka ah si kor loogu qaado dalxiiska iyo maalgashiga, ayaa beddelkeeda soo bandhigtay kala qaybsanaan qoto dheer oo dhanka juquraafiga siyaasadeed ah oo ay la leedahay deriskeeda dhinaca bari.

Wasaaradda Arrimaha Gudaha ee Kenya, oo sabab ka dhigtay “caqabadaha amni ee jira iyo xasillooni-darrada,” ayaa sheegtay in muwaadiniinta Soomaalida ay weli u baahan doonaan inay dalbadaan fiisooyinka caadiga ah, xitaa iyadoo inta kale ee qaaradda ay heli doonaan fududeyn iyada oo loo marayo nidaamka cusub ee Oggolaanshaha Safarka Elektarooniga ah (ETA).

Muwaadiniinta Soomaalida, siyaasaddan waxay u dhigantaa dharbaaxo diblomaasiyadeed—oo leh cawaaqib dhaqaale iyo mid bulsho.

Layaabka arrintani ma ahayn mid aan la dareemin. Soomaaliya iyo Kenya waxay si rasmi ah uga wada shaqeeyaan dagaalka ka dhanka ah Al-Shabaab, iyadoo Ciidanka Difaaca Kenya (Kenya Defence Forces – KDF) ay ku sugan yihiin gudaha Soomaaliya iyagoo qeyb ka ah Hawlgalka Kala-guurka Midowga Afrika ee Soomaaliya (ATMIS). Labada dalba waxay bixiyeen kharash weyn oo nafeed iyo dhaqaale ah si loo suuliyo khatarta argagixisada. Si kastaba ha ahaatee, Kenya ayaa Soomaaliya kali uga dhigtay dal halis ah.

“Tani amni kuma saleysna ee waa siyaasad,” ayuu yiri diblomaasi Soomaaliyeed oo codsaday in aan la magacaabin. “Waxaan si wadajir ah uga shaqeynay la-dagaalanka argagixisada, balse Soomaaliya ayaa laga reebay, xilli dalal kale oo dhibaatooyin gudaha ah haystaan ay weli ka faa’iideysanayaan nidaamka ETA. Maxay taasi noo sheegaysaa?”

Dhab ahaantii, waddamo kale oo ay ka jiraan dagaallo iyo xasilooni darro sida Suudaan, Jamhuuriyadda Dimuoqraadiga ah ee Congo iyo Jamhuuriyadda Bartamaha Afrika ayaa weli loo oggol yahay in ay ka faa’iideystaan nidaamka fududeynta fiisaha Kenya. Arrintani waxay kicisay su’aalo adag oo ku saabsan in Soomaaliya si aan caddaalad ahayn loo eedeeyay, iyadoo aan la tixgelin horumarka amni iyo dowladnimo ee la gaaray sannadihii u dambeeyay. 

Carada go’aankii badda

Go’aankan fiiso diidmada ah wuxuu yimid xilli xiriirka labada dal uu yahay mid muran badan leh. Sannadkii 2021, Maxkamadda Caddaaladda Caalamiga ah (International Court of Justice – ICJ) waxay xukuntay kiis muran badeed ah oo ay Soomaaliya Kenya la lahayd, iyadoo badankiis ay ku guuleystay Soomaaliya. Kenya waxay gebi ahaanba diidday xukunkaas, taasoo sii hurisay xiisadda.

Inkastoo labada dal ay tan iyo markaas soo celiyeen xiriirkii diblomaasiyadeed, kalsoonidu weli waa mid jilicsan. Dhacdadan ugu dambeysay waxay halis gelinaysaa dib u soo noolaynta xiisadaha xilli iskaashiga gobolka uu muhiim yahay—gaar ahaan iyadoo Soomaaliya ay u diyaar garoobayso yareynta ciidamada ATMIS oo ay ku dadaalayso inay dib ula midowdo dhaqaalaha gobolka, oo ay ku jirto gelitaanka Bulshada Bariga Afrika (EAC).

Kenya waa mid ka mid ah saaxiibada ganacsi ee ugu waaweyn Soomaaliya, iyadoo ay si joogto ah u socdaan badeecooyin, adeegyo iyo dad ka kala gudba xuduudda labada dal. Ganacsiga qaadka (miraa), oo malaayiin doollar gaaraya sanad walba, wuxuu muhiim u yahay beeraleyda Kenya iyo ganacsatada Soomaaliyeed. Magaalada Nairobi waxay sidoo kale martigelisaa tobanaan kun oo Soomaali ah – arday, dad bukaan caafimaad u raadsanaya, iyo ganacsato badan – kuwaasoo intooda badan deggen xaafadda Islii.

Bulshadaasi, go’aankan fiisaha ma aha mid kaliya astaan ah – wuxuu si toos ah u saameynayaa noloshooda iyo nolol maalmeedkooda.

“Waxaan haysannaa heshiisyo oggolaanaya dhaqdhaqaaq xor ah, laakiin hadda waxaan naloola dhaqmayaa sidii dad qalaad,” ayuu yiri ganacsade Soomaali ah oo ka shaqeeya Islii. “Tani waxay dhaawacaysaa ganacsigeenna, waxayna dhaawacaysaa sharafteena.”

Waxbarashada, safarrada caafimaadka, iyo silsiladaha sahayda ganacsiga ayaa si weyn u dhibaateyn doona, gaar ahaan dadka Soomaaliyeed ee si joogto ah ugu safra Kenya arrimo waxbarasho, caafimaad iyo ganacsi dartood.

Aamusnaanta Muqdisho

Ilaa iyo hadda, dowladda federaalka Soomaaliya ma aysan soo saarin wax war rasmi ah oo ay ku cambaareyneyso ama xitaa su’aal ku gelinayo go’aanka Kenya. Aamusnaantaasi waxay dhalisay jahwareer iyo caro bulshada dhexdeeda ah.

Qaar ka mid ah falanqeeyeyaasha siyaasadeed waxay rumeysan yihiin in aamusnaantaasi tahay mid istiraatiiji ah – qayb ka ah dadaal diblomaasiyadeed oo si hoose loogu xalinayo arrinta. Si kastaba ha ahaatee, maqnaanshaha hogaamin muuqata ayaa abuuray meel bannaan oo dhanka dooddii shacabka ah ah, taasoo keentay dhaleeceyn in dowladda aysan difaaceynin muwaadiniinteeda ama aysan ilaashaneyn sharafta qaranka.

“Khatar ayaa jirta oo ah in aamusnaanta loo fasirto daciifnimo,” ayuu yiri falanqeeye goboleed Cabdullaahi Warsame. “Haddii Soomaaliya aysan ka falcelin, waxay u gogol xaari kartaa in mar kale laga reebo go’aanno la mid ah.”

Si ay si waxtar leh uga jawaabto, Soomaaliya waa in ay isku dheellitirtaa diblomaasiyadda iyo ad-adaygga. Waxyaabaha istiraatiijiga ah ee miiska saaran waxaa ka mid ah:

1. Culeys diblomaasiyadeed oo toos ah: Soomaaliya waa inay si degdeg ah u raadisaa wadahadal heer sare ah oo lala yeesho Kenya, iyadoo si rasmi ah uga ashtakooneysa ka reebista siyaasadda fiisa la’aanta, islamarkaana codsanaysa jadwal cad oo Soomaaliya loogu darayo nidaamkaas. Wadahadalladaasi waa inay xoogga saaraan iskaashiga amniga iyo saameynta taban ee ay arrintani ku leedahay ganacsiga iyo xiriirka dadweynaha labada dhinac.

2. Joojinta qaadka: Maadaama Soomaaliya ay tahay suuq weyn oo qaadka Kenya loo dhoofiyo, dowladda Muqdisho waxay tixgelin kartaa in si ku-meel-gaar ah loo hakiyo dhoofkaas – si ay u muujiso sida ay uga xun tahay arrinta, isla markaana culeys loogu saaro beeraleyda iyo ganacsatada Kenyan-ka ah ee ku tiirsan suuqan.

3. Adkeynta fiisaha shaqada ee Kenyanka: Kumannaan Kenyan ah ayaa ka shaqeeya gudaha Soomaaliya, gaar ahaan shirkadaha isgaarsiinta, waxbarashada, adeegyada hoteelada iyo hay’adaha gargaarka. Dowladda Soomaaliya waxay kordhin kartaa xayiraadaha ama qiimaha fiisaha shaqada ee dadka Kenyanka ah – si la mid ah caqabadaha hadda lagu soo rogay Soomaalida. In kasta oo tallaabadan ay u baahan tahay feejignaan si aysan u dhaawicin danaha labada dal, haddana waxay muujinaysaa in Soomaaliya diyaar u tahay inay tallaabo qaaddo haddii loo arko in la takooray.

Waqti lagu kala baxo

Inkasta oo siyaasadda fiisaha ee Kenya laga yaabo in ay ku saleysan tahay arrimo amni iyo siyaasad gudaha ah, haddana saameynta ay ku yeelaneyso gobolka waa mid aan la dafiri karin. Soomaaliya uma aragto arrintan kaliya sidii arrin socdaal – ee waxay u aragtaa arrin la xiriirta sharaf, madax-bannaani iyo sinnaan ka dhex jirta bulshada Afrikaanka ah.

Caqabadda hadda hortaalla Muqdisho waa sida ay caro dadweyne ugu beddeli karto fursad istiraatiiji ah: inay ku adkaysato horumarkeeda, balaariso iskaashigeeda, isla markaana codkeeda ka dhawaajiso si cad oo xooggan.

Haddii Soomaaliya sii aamusnaato, kuwa kale ayaa ka talin doona doorkeeda gobolka. Laakiin haddii ay si cad uga hadasho oo ay ficil sameyso, waqtiyadan cakiran waxay noqon karaan ma aha kaliya dib-u-dhac – balse isbeddel taariikhi ah.