Beled Xaawo (Caasimada Online) – Iska horimaad khasaare geystay oo maalintii Talaadada, 22-ka Luulyo, ku dhexmaray ciidamada dowladda federaalka iyo kuwa maamulka Jubaland magaalada xuduudda ku taalla ee lagu muransan yahay ee Beled Xaawo, ayaa dib u huriyey mid ka mid ah xifaaltannada siyaasadeed ee Soomaaliya ugu halista badan. Dagaalku waa kii ugu dambeeyey ee ka dhasha ismari-waa muddo dheer soo jiitamayey oo u dhexeeyey dowladda dhexe ee Soomaaliya ee Muqdisho iyo maamul-goboleedka ismaamulka ah ee Jubaland.

Dusha sare marka laga eego, waxay salka ku haysaa xiisaddan khilaaf ka qoto dheer oo la xiriira awood-qaybsiga, gacan ku haynta dhulka, iyo dastuurka federaalka ee aan weli la dhammaystirin—khilaaf aan xal loo helin oo halis gelinaya inuu burburiyo horumarka siyaasadeed ee jilicsan ee dalka, isla markaana dhiirrigeliya kacdoonka al-Shabaab.

Sababta tooska ah ee dagaalka dhalisay waxay ahayd magacaabista Cabdirashiid Janan—shakhsi si weyn la isugu khilaafsan yahay—oo loo magacaabay madaxa Hay’adda Sirdoonka iyo Nabad-sugidda Qaranka (NISA) ee gobolka.

Janan, oo horay u ahaa wasiirka amniga ee Jubaland, ayaa waxaa Qaramada Midoobay iyo Amnesty International ay ku eedeeyeen xadgudubyo culus oo ka dhan ah xuquuqda aadanaha. Dowladda federaalku mar ayay xirtay, wuxuuse ka baxsaday xabsiga, kaddibna wuxuu hoggaamiyey iska horimaadyo hubeysan oo uu la galay ciidamada federaalka ka hor inta uusan si lama filaan ah isu dhiibin sannadkii 2021-kii.

Ku soo laabashadiisa xil dawladeed, isagoo markan hoos jooga calanka federaalka, ayaa si weyn loogu fasirtay tallaabo xisaabsan oo uu Madaxweyne Xasan Sheekh Maxamuud ku doonayo inuu si toos ah gacanta ugu dhigo gobolka Gedo, kuna wiiqo awoodda Jubaland.

Madaxweynaha Jubaland, Axmed Madoobe, tallaabadan waxay u ahayd loollan cad oo aan gabbasho lahayn—isku day lagu wiiqayo awooddiisa gobol muddo dheerba xasaasiyad siyaasadeed ka taagnayd. Magaalada Beled Xaawo, oo ku taalla meel u dhow xuduudda Kenya, ayaa inta badan noqotay jiidda hore ee halganka ballaaran ee u dhexeeya himilooyinka federaalka iyo iska caabbinta gobollada.

Labada dhinacba waxay soo saareen warar iska hor imanaya oo ku saabsan dhacdooyinkii Talaadada. Saraakiisha Jubaland waxay ku eedeeyeen dowladda federaalka inay “dagaal gardarro ah” ku qaadday dadka deegaanka, iyagoo sheegay in ciidamadoodu ay is-difaacayeen oo ay dib ula wareegeen gacan ku haynta magaalada. Dhanka kale, Wasaaradda Amniga Gudaha ee federaalka ayaa ku eedaysay xoogag daacad u ah Madoobe inay “weerar bareer ah” ku qaadeen xeryaha ciidanka dowladda iyo xarumaha dadweynaha, taasoo keentay khasaare isugu jira shacab iyo ciidan.

Yaa leh Gedo?

Dagaalka loogu jiro Beled Xaawo wuxuu ka tarjumayaa loollan awoodeed oo aad uga ballaaran: Yaa si dhab ah u maamula Gedo?

Gobolka Gedo muddo dheer wuxuu ahaa qiimo badan, deegaan juquraafi ahaan. Goobta uu ku yaal—isgoyska xuduudaha Soomaaliya, Kenya, iyo Itoobiya—waxay siinaysaa muhiimad istiraatiiji ah oo aad u weyn. Laakiin muhiimaddiisa siyaasadeed waxay cirka isku shareertaa xilliyada doorashooyinka.

Gobolku wuxuu leeyahay kuraas baarlamaan oo miisaan culus, taasoo ka dhigaysa ciyaaryahan go’aan ka gaari kara nidaamka doorashooyinka Soomaaliya ee ku dhisan qaab-qabiilka. Gacan ku haynta Gedo ma aha oo kaliya awood deegaan—waxay saamayn ku leedahay cidda awoodda ku yeelanaysa Muqdisho.

Madaxweynihii hore, Maxamed Cabdullaahi “Farmaajo,” si fiican ayuu arrintan u fahamsanaa. Maamulkiisu wuxuu sannado ku bixiyey isku day uu ku doonayey inuu ku go’doomiyo Madoobe isagoo Gedo dhigayey mas’uuliyiin isaga daacad u ah, taasoo kicisay ismari-waa siyaasadeed iyo amni oo ku sigtay inuu carqaladeeyo doorashooyinkii qaran ee 2020–2021.

Hadda, xilliga Madaxweyne Xasan Sheekh Maxamuud, dowladda federaalku waxay u muuqataa inay raacayso waddo la mid ah—iyadoo adeegsanaysa habab hay’adeed, balse leh isla hadafkii kama dambaysta ahaa: in la jabiyo awoodda Jubaland ee gobolka.

Si kastaba ha ahaatee, kharashka ku baxaya istiraatiijiyaddan ayaa sii kordhaya.

Tabashada beelaha

Waxa loollanka awoodda sii murjinaya waa carada qotada dheer ee ay beelo badan oo Gedo dega u qabaan Axmed Madoobe, inkastoo uu hoggaamiyo Jubaland.

Saldhigga taageerada Madoobe wuxuu ku yaallaa Kismaayo iyo gobolka Jubbada Hoose, halkaas oo ay awood ku leeyihiin beelaha isaga xulafada la ah. Taa beddelkeeda, beesha Mareexaan, oo ugu badan Gedo, ayaa muddo dheer maamulkiisa u eegaysay si shaki leh, iyagoo ku eedaynaya takoor iyo dayac. Dad badan oo Gedo ku nool ayaa Madoobe u arka hoggaamiye fog oo Kismaayo looga soo dhiibay—oo aan ahayn wakiil sharci ah oo matala danahooda deegaanka.

Ka soo horjeedkan wuxuu sii xoogeystay sannadkii 2024 markii baarlamaanka Jubaland—oo si weyn loogu arko inuu daacad u yahay Madoobe—uu mar saddexaad u kordhiyey muddo xileedkiisa. Tallaabadaas waxaa sharci-darro ku tilmaantay dowladda federaalka, waxaana diiday dad badan oo Gedo jooga, halkaas oo ay madaxda deegaanku u arkeen tusaale kale oo ah xukun sare-ka-imaad ah.

Sida la yaabka leh, arrintani waxay suurtagelisay in dadaallada Muqdisho ay saldhig ka helaan Gedo, inkastoo ay sii kordhayso aaminaad-darrada loo qabo faragelinta federaalka. In kasta oo magacaabista Janan ay dhalisay muran, qaar ka mid ah dadka deegaanka ayaa soo dhoweeyey loollanka federaalku kula jiro awoodda Madoobe—ma aha daacadnimo ay u hayaan dowladda dhexe, balse waa diidmo ay kaga soo horjeedaan awoodda maamul-goboleedka.

Kala qaybsanaanta u dhaxaysa Gedo iyo Kismaayo waxay hoosta ka xarriiqaysaa xaqiiqo muhiim ah: federaalka Soomaaliya ma aha oo kaliya mid si toos ah u kala jabay—inta u dhaxaysa Muqdisho iyo dowlad-goboleedyada—laakiin sidoo kale si siman, gudaha dowlad-goboleedyada dhexdiisa.

Dastuur la askareeyey

Xudunta qalalaasahan siyaasadeed waxaa ku jira dastuurka ku-meel gaarka ah ee Soomaaliya ee 2012-ka oo aan weli la dhammaystirin. Wuxuu ku guuldarraystay inuu si cad u qeexo doorarka iyo awoodaha dowladda federaalka iyo Dowladaha Xubnaha ka ah Federaalka (FMS), taasoo abuuraysa firaaq sharci oo labada dhinacba ay ka faa’iidaystaan. Iyadoo aan la haysan nidaam lagu heshiiyey oo lagu xalliyo khilaafaadka dhulka ama doorashooyinka, siyaasadda Soomaaliya waxay si joogto ah ugu wareegtaa iska horimaad hubeysan.

Ciidamada gaarka ah ee federaalka sida Gorgor iyo Haramcad, oo ay tababareen, qalabeeyeen saaxiibbada caalamku, waxaa loogu talagalay difaaca qaranka iyo la-dagaallanka argagixisada. Laakiin ficil ahaan, waxaa loo geeyey goobo siyaasadeed oo xasaasi ah sida Gedo, halkaas oo tallaabooyinkooda loo arko inay qayb ka yihiin olole Muqdisho ay ku doonayso inay ku maamusho dhulka gobollada.

Jubaland waxay kaga jawaabtay ciidamadeeda Daraawiishta, oo daacadnimadooda Madoobe ay tahay mid qoto dheer—gaar ahaan Jubbada Hoose iyo Kismaayo.

Dhismahan amni ee is-barbar socda ayaa abuuray jawi guul-ama-guuldarro ah: diyaar garowga dhinac kasta waxaa u arkaa dhinaca kale hanjabaad jiritaan, taasoo ka dhigaysa iska horimaadyada sida kii Beled Xaawo mid aan laga fursan karin.

Dhanka kale, al-Shabaab ayaa weli ah guuleystaha ugu weyn. Inta ay madaxda federaalka iyo kuwa gobolladu waqti iyo tamar badan ku bixinayaan la-dagaallanka midba midka kale, waxaa yaraanaya awooddooda ay kula dagaallamayaan kacdoonka. Al-Shabaab waxay ka faa’iidaystaan firaaqyada xagga maamulka ah, waxay askareystaan dadka ka niyad jabay bulshada, waxayna dib isugu xoojiyaan deegaannada ay ka maqan yihiin ciidamada dowladda—ama ay ku mashquulsan yihiin xifaaltan gudaha ah.

Soomaaliya awoodi mayso inay sii waddo siinta fursadahan kooxaha mintidiinta ah.

Waddada xalka

Isku dhaca Beled Xaawo ma aha oo kaliya shil amni oo kale—waa digniin. Haddii aan la helin xal dastuur oo cad, wadahadal siyaasadeed oo dhab ah, iyo kalsooni dhisid dhexmarta dowladda dhexe iyo maamul-goboleedyada, Soomaaliya waxay halis ugu jirtaa inay sii qoto dheeraato kala qaybsanaanteeda.

Dhammaystirka dastuurku waa inuu noqdaa mudnaan qaran. Waa inuu dejiyaa xuduudo awoodeed oo cad, dammaanad qaadaa hababka awood-qaybsiga, oo uu bixiyaa waddooyin sharci ah oo lagu xalliyo khilaafaadka. Hoggaamiyeyaasha Soomaalida waa inay sidoo kale qiraan oo ay wax ka qabtaan kala qaybsanaanta gudaha ee dowlad-goboleedyada, sida tan u dhaxaysa Gedo iyo Kismaayo.

Guulaha millatari ee laga gaaro magaalooyinka sida Beled Xaawo ma go’aamin doonaan mustaqbalka Soomaaliya. Waxaa qaabayn doona in madaxda siyaasadda ee dalku ay doortaan inay khilaafaadkooda ku xalliyaan miiska wada-hadalka—ama ay sii wadaan inay midnimada qaranka ku halleeyaan goobta dagaalka.