Aqoon-yahan aan saaxiibnahay oo cilmigiisa ku saabsan Afrika uu miisaan culus ku leeyahay goobaha aqoonta, ayaa dhawaan soo bandhigay falanqayn qotodheer oo ku saabsan xaaladda maanta ee Soomaaliya. Taariikh ahaan, Soomaaliya waxay isu soo bandhigtay waddan leh nidaam dawladeed oo anshax adag leh, dhaqan maamul oo rasmi ah, iyo koox karti leh oo isugu jirta siyaasiyiin iyo shaqaale dawladeed oo ilaaliyey dawlad deggan oo wax-qabad leh.

Si kastaba ha ahaatee, sannadihii la soo dhaafay, socdaalkii miyiga looga soo guuray ee magaalooyinka loo soo wareegay iyo hantida ay heleen dadkii reer miyiga ayaa Soomaaliya ka abuuray xaalad aan caadi ahayn. Jagooyinkii dawladda, oo lagu saleeyay qabyaalad ama awood ku iibsiga dhaqaalaha, waxay si tartiib tartiib ah ugu dhaceen gacanta shakhsiyaad aqoon yar oo ka yimid deegaannada miyiga.

Maqnaanshaha dhaqankii maamul ee dawliga ahaa iyo kor u kaca shakhsiyaadka aan aqoonta lahayn ee qabtay jagooyinka sare ee dawladda ayaa ugu horreyn wiiqday awooddii dawladda, horseeday burburka nidaamkeedii maamul, ugu dambayntiina sababay burbur buuxa oo dawladnimo muddo ka dib.

Haddii aan tusaale u soo qaadanno Soomaaliya, waxaan is-barbardhig la samayn karnaa Israa’iil-ta maanta – waxaana la yaab leh, in ay jiraan waxyaabo isu eg oo ku saabsan masiirka labadan dawladood.

Sida la wada ogsoon yahay, aasaasayaashii Dawladda Israa’iil waxay u badnaayeen dad ka soo jeeda qoysaska sarsare ee ka soo haajiray waddamada Yurub iyo Boqortooyadii Cusmaaniyiinta. Ganacsato, dad magac leh iyo shakhsiyaad si fiican wax u soo bartay – oo qaar badan oo ka mid ah ay xiriir dhow la lahaa madaxdii Jarmalka, Ingiriiska, Holland, iyo gaar ahaan Istanbul – ayaa, si uun, u ahaa shakhsiyaadkii dhidibbada u taagay Israa’iil.

In kasta oo xilligii gumeysiga Ingiriiska ee Falastiin iyo wixii ka dambeeyay, qaar badan oo ka mid ah shakhsiyaadkan u muuqday inay ka soo jeedaan dadka sare ay sameeyeen ururro hubeysan oo magaca Israa’iil wata – iyagoo galay olole dawlad-dhisid ah oo dhiig badani ku daatay – waa in la qiraa inay ahaayeen, si kastaba ha ahaatee, aqoonyahanno xikmad weyn lahaa.

Aqoonyahannada Yuhuudda ee Turkiga

Cadaadiskii Yuhuudda ee xilligii nidaamkii Adolf Hitler ee Jarmalka, maadaama aysan Israa’iil jirin xilligaas, wuxuu ku khasbay aqoonyahanno badan oo Yuhuud ah inay magangalyo u raadsadaan dibadda. Qaar badan waxay degeen Maraykanka iyo Turkiga, halkaas oo ay ka qabteen jagooyin sare oo dhinaca tacliinta ah jaamacado ku yaalla.

Xarumaha tacliinta sare ee Istanbul – Jaamacadda Istanbul (Istanbul University) iyo Jaamacadda Farsamada ee Istanbul (Istanbul Technical University – ITU) – aqoonyahannada Yuhuuddu waxay ka geysteen horumarro la taaban karo, iyagoo dhidibbada u taagay waxbarashada casriga ah ee caafimaadka iyo daraasaadka sharciga, isla markaana qaabeeyey koboca fikirka dhaqaalaha ee Turkiga.

Xilligii ay jaamacadda ITU soo saartay saddex ra’iisul wasaare oo mustaqbalka hoggaamin lahaa dalka – Süleyman Demirel, Necmettin Erbakan iyo Turgut Özal – waxaa lagu qiimeeyay inay ka mid ahayd saddexda jaamacadood ee adduunka ugu tayada wanaagsan xagga waxbarashada. In kasta oo qaar badan oo borofisarradan ka mid ah ay markii dambe u haajireen waddamada reer galbeedka, waxay haddana dhaxal cilmiyeed oo qoto dheer kaga tageen jaamacadaha Turkiga.

Jawiga siyaasadeed ee Israa’iil

Haddaba, waa sidee xaaladda Israa’iil maanta? Ma jiraa jawi siyaasadeed oo la mid ah kan Soomaaliya?

Israa’iil waxaa aasaasay dadkii ka yimid Yurub ee isugu jiray kuwa ladan iyo aqoonyahanno ka kala yimid Jarmalka, Ingiriiska, Faransiiska iyo Istanbul, waxaana inta badan qaabeeyey soo-galootigii Yuhuudda ahaa ee reer Yurub. Siyaabo badan, Israa’iil waxay dhistay nidaam dawladeed oo leh hannaan maamul iyo dimoqraadiyad ka sarreeya celceliska adduunka.

Sannadihii dambe, si ay u kobciso kala duwanaanshaha dadkeeda, Israa’iil waxay si joogto ah u aqbashay soo-galooti ka imaanayay Ruushka, Poland, iyo waddamo kale oo Aasiya iyo Afrika ah – oo ay ku jiraan tiro badan oo Yuhuud Hindi ah. Siyaasaddan kala-duwanaanshaha ee ula-kaca ahayd, si kastaba ha ahaatee, waxay keentay isbeddel bulsho oo tartiib tartiib ah.

Aqoonyahannadii magaalo-joogga ahaa ee aas-aasay Israa’iil waxay arkeen in si tartiib tartiib ah ay meesha uga saarayaan dadkii cusbaa. Qaar badan oo ka mid ah soo-galootigan cusub waxay ahaayeen kuwo aan aqoon badan lahayn marka loo eego jiilkii aas-aasay ama dadkii horay u deganaa. Qaarkood xitaa ma aanay aqoon luqadda Cibraaniga, waxayna u ekaayeen dadkii reer miyiga ahaa ee Soomaaliya.

Inta badan taariikhdeeda casriga ah, Israa’iil waxay kaga soocnayd deriskeeda Carabta hal-abuurnimada teknoolajiyadda, maamul wanaagga dimoqraadiga ah, iyo firfircoonida dhaqaale. Hase yeeshee, tobankii sano ee la soo dhaafay, fagaaraheeda siyaasadeed wuxuu maray isbeddel qotodheer oo qalalaase wata.

In kasta oo ay hubaal tahay in Sahyuuniyaddu ay qayb ka qaadatay isbeddelkan, haddana qodobka go’aamiyey wuxuu ahaa saamaynta siyaasadeed ee sii kordhaysa ee muhaajiriinta cusub ee Yuhuudda ah, kuwaas oo aragtidooda siyaasadeed ay noqotay mid sii xagjirsanaysa.

Aqlabiyad sii ballaaraneysa

Xilliyadii hore, garabyada bidixda iyo kuwa liberaaliga ah ee Israa’iil waxay saameyn weyn ku lahaayeen dawladda, iyagoo isku dheellitirayay dhaq-dhaqaaqyada midigta, fikradaha xagjirka ah, iyo waxa lagu tilmaami karo siyaasadaha dhalanteedka ama xagjirnimada ku dhisan.

Kor u kaca awoodda Benjamin Netanyahu iyo muddada dheer ee uu xukunka hayo laguma macnayn karo oo keliya xagjirnimadiisa ama caqiidadiisa ku aaddan badbaadiye la soo diray. Waxaa Israa’iil ka soo baxday nooc cusub oo Yuhuudiyad ah – oo ay horseed ka yihiin jaahilnimo, xagjirnimo iyo fasiraado laga soo qaatay qoraallo diimeed xagjir ah oo ku jira Axdiga Hore ama Talmud. Muhaajiriintan cusub ee Yuhuudda ah waxay inta badan ku eedeeyaan Israa’iiliyiintii hore ee liberaaliga ahaa ee reer galbeedka u janjeeray inay yihiin khaa’inno.

Sida la og yahay, qoraallada diimeed siyaabo kala duwan ayaa loo fasiran karaa. Diin samaawi ah, waxaa laga dhalin karaa bulsho barwaaqo ah, dawlad caddaalad ah – ama, sida Daacish iyo Sahyuuniyadda, feker xagjirnimo ah.

Maanta, Yuhuudiyadda aadka u xagjirsan ee ay aaminsan yihiin Yuhuudda soo-galootiga ah ee Israa’iil waxay u badan tahay inay la mid tahay fikirka ay aaminsan yihiin kuwa Daacish ka taageera Muslimiinta dhexdooda. Taageerayaashan xagjirka ah ee Yuhuudda waa u badan yihiin soo-galooti aan waxbarasho lahayn oo ka yimid dalal shisheeye.

In kasta oo xagjirnimada siyaasadda iyo taageerayaasheeda ay u muuqan karto mid faa’iido u leh dagaalka iyo halganka muddada gaaban, haddana ugu dambaynta waxay khiyaanaysaa, ma ahan cadowga, ee waa mustaqbalka umadda lafteeda. Waqti ka dib, xagjirnimadu waxay noqotaa awood wax duminaysa oo wiiqda aasaaska dawladda.

Sahanno dhowaan laga sameeyey Israa’iil ayaa muujinaya in 75-80% dadweynaha ay sharciyad siinayaan xasuuqa ka dhacaya Falastiin iyo dhimashada dhallaanka iyo haweenka, ayna si buuxda u taageersan yihiin qabsashada Marinka Qaza. Tani waxay macnayn kartaa hal shay oo keliya: wixii ku dhacay Soomaaliya ayaa si fudud ugu dhici kara Israa’iil sannadaha soo socda. Sababtoo ah, taariikhda oo dhan, xagjirnimadu weligeed faa’iido uma keenin qaran iyo dawlad toona.

Maqaalkan waxaa lagu daabacay Wargeyska Daily Sabah ee Turkiga. waxaa qoray İhsan Aktaş, Guddoomiyaha Golaha Sare ee Shirkadda Cilmi-baarista GENAR. Wuxuu sidoo kale bare ka yahay Waaxda Isgaarsiinta ee Jaamacadda Istanbul Medipol.