Muqdisho (Somalia Today) — Warbixinno gudaha ah ayaa daaha ka rogay in dib u dhac iyo eedeymo musuq-maasuq ay hareeyeen mashaariicda AfDB ee Soomaaliya, iyadoo ku dhowaad kala bar faylalka mashaariicda bangiga lagu asteeyay calaamadda cas.
Qiimeyn gudaha ah oo la sameeyay bartamihii 2025-kii ayaa shaaca ka qaadday in boqolkiiba 42 ka mid ah 22 mashruuc oo uu Bankiga Horumarinta Afrika (African Development Bank – AfDB) ka wado dalka ay ku jiraan liiska kormeerka gaarka ah, sida lagu sheegay warbixinno ku saabsan waxqabadka faylalka mashaariicda oo ay heshay warbaahinta The EastAfrican. Tiradaas ayaa aad uga sarreysa bartilmaameedka guud ee bangiga oo ah boqolkiiba 25 ee digniinaha noocan ah.
Mashaariicda calaamadda cas lagu asteeyay waa kuwa ka gudbay waqtigii loogu talagalay fulintooda. Dib u dhaca baahsan ayaa halis gelinaya inuu wiiqo saameyntii la rabay in kaalmadaasi ay ku yeelato soo kabashada dalkaan ku yaalla Geeska Afrika oo weli jilicsan.
Soomaaliya waxay si weyn ugu tiirsan tahay saaxiibbada caalamiga ah, sida AfDB, marka la eego mashaariicda soo kabashada iyo kaabayaasha dhaqaalaha.
Faylalka mashaariicda bangiga waxay diiradda saaraan dhisidda adkeysiga iyo tayeynta hay’adaha. Si kastaba ha ahaatee, dalka ayaa galay kaalinta 179-aad ee 180 waddan ee Tusaha Dareenka Musuqmaasuqa (Corruption Perceptions Index) ee hay’adda Transparency International ee sanadkii 2024, taasoo caqabad joogto ah ku ah maareynta hantida guud.
Sarkaal sare oo ka tirsan dowladda oo kormeeraya mid ka mid ah mashaariicda ayaa sheegay inuu jiro xadgudub anshaxeed oo daran. “Weli ma aanan arag heerka musuqmaasuqa, ku takri-falka awoodeed, iyo karti-darrada hadda hareeysay mashruuca,” ayuu yiri sarkaalka, oo codsaday inaan magaciisa la shaacin isagoo ka baqaya aargoosi.
“Dabagalkii iyo kontarooladii aasaasiga ahaa, ee muhiimka u ahaa maamulka hufan ee hantida guud, ayaa la qorsheeyay in meesha laga sii saaro si loo gaaro dano shakhsi ah oo cidhiidhi ah,” ayuu raaciyay sarkaalku.
AfDB wuxuu sabab uga dhigay ‘awood xaddidan’
AfDB wuxuu sheegay in musuqmaasuqa iyo anshax-xumadu aysan saameyn ku yeelan nidaamkiisa “calaamadda cas”, kaasoo la socda jadwalka fulinta mashaariicda. Bangiga wuxuu ku adkeysanayaa inuu “leeyahay siyaasad adag oo ka dhan ah musuqmaasuqa, wax isdaba marinta, iyo dhammaan noocyada kale ee anshax-xumada.”
Afhayeen u hadlay AfDB ayaa u sheegay The EastAfrican in dib u dhaca ku yimid mashaariicda Soomaaliya ay sababeen arrimo isku dhafan. Kuwaas waxaa ka mid ah “in si xaddidan loo gaari karo goobaha mashaariicda qaarkood iyo habsami u socodka bixinta lacagaha oo daaha.”
Afhayeenku wuxuu sidoo kale sheegay in “awood xaddidan oo dhinaca maareynta maaliyadda, wax iibsiga, iyo ilaalinta shuruucda” ay yihiin arrimo muhiim ah. “Shaqaalaha aqoonta leh oo si joogto ah isu beddela, gaar ahaan Muqdisho, iyo khataraha cimilada la xiriira ee soo noqnoqda sida fatahaadaha oo xaddidaya gaarista goobaha mashaariicda, ayaa sii adkeynaya caqabadahaas,” ayuu yiri bangigu.
Mashaariicda hakadka galay waxaa ka mid ah $5.4 milyan oo maalgelin dheeri ah oo loogu talagalay barnaamijka Dhisidda Adkeysiga Cunnada iyo Nafaqada (Build Resilience for Food and Nutrition Security – Brefons). Maalgelintan waxaa la ansixiyay sanadkii 2022. Xilligaas wuxuu ku beegnaa abaartii ugu darneyd ee gobolka soo marta muddo 40 sano ka badan, taasoo lagu qiyaasay inay Soomaaliya ku barakicisay 1.4 milyan oo qof.
In ka badan saddex sano ka dib, Soomaalidii ay dhibaatadu soo gaartay weli kama aysan faa’iideysan mashruuca. Warbixin horumarineed oo soo baxday bishii Luulyo ayaa muujisay in kaliya boqolkiiba 4.57 oo ah lacagtii la ballanqaaday la bixiyay. Mashruuca asalka ah ee Brefons, oo la bilaabay 2021, ayaa sidoo kale ku jira liiska mashaariicda ee AfDB uu calaamadda cas geliyay.
Mashruuc kale, oo ah Mashruuca Taageerada Hay’adaha ee Maamul Wanaagga Dhaqaalaha (Institutional Support for Economic Governance project), kaas oo ujeedkiisu yahay in lagu xoojiyo dakhliga gudaha, ayaa lagu daray liiska “sida dhow loola socdo.”
Bangiga oo ‘ku kalsoon’ in xaaladdu soo hagaageyso
AfDB wuxuu muujiyay kalsooni ah inuu dhimi doono heerka dib u dhaca ku yimid sanduuqiisa horumarinta Soomaaliya ee calaamadda cas helay.
“Boqolleyda mashaariicda ‘calaamadda cas’ leh waxay hadda taagan tahay boqolkiiba 42… taasoo ka soo degtay boqolkiiba 52 bishii Juun 2025, taasina waxay muujineysaa horumar,” ayuu yiri afhayeenku. Bangigu wuxuu hiigsanayaa inuu heerkaas hoos uga dhigo bartilmaameedkiisa ah boqolkiiba 25 ka hor dhammaadka sanadka.
AfDB wuxuu sheegay in qorshihiisa lagu horumarinayo waxqabadka faylalka mashaariicda Soomaaliya uu “si weyn ugu tiirsan yahay dhisidda awoodda, tababarrada, iyo aqoon-is-weydaarsiyada maamulka maaliyadeed.”
Mashaariicda ku sii jira calaamadda cas muddo dheer waxay halis ugu jiraan in la joojiyo. Xallinta isku-dhafka murugsan ee dib u dhaca iyo eedeymaha musuqmaasuqa ee hareeyay mashaariicda AfDB ee Soomaaliya ayaa weli muhiimad weyn u leh si loo hubiyo in lacagahaasi ay gaaraan saameyntii loogu talagalay ee soo kabashada dalka.