Istanbul (Caasimada Online) – Israa’iil ayaa si xooggan uga walaacsan saameynta Turkiga ee Suuriya, kaasoo damaciisa iyo maalgashiga militari iyo midka dhaqaale ee uu ku kordhinayo Suuriya ay keeneen inuu qarka u saarmo isku dhac dhex-mara ciidamada Israa’iil iyo kuwa Ankara.

Waxaa sidoo kale si xawli ah ugu soo kordhaya liiska khataraha ee Israa’iil ka digtoon tahay isbahaysiga sii xoogaysanaya ee u dhexeeya Qatar iyo Turkiga. Saraakiisha Sirdoonka Israa’iil waxay ku tilmaameen mid ah “khatar istaraatiiji ah,” iyagoo xusay in labada dalba ay martigeliyaan saraakiisha Xamaas, ayna dheg-jilicsan ka helaan Aqalka Cad.

Waqtigan xaadirka ah, Turkiga iyo Israa’iil waxaa ka dhexeeya hannaan iska-ilaalin isku dhac ah oo ku saabsan Suuriya. Xariiqda cas ee Israa’iil, oo ah mamnuucista saldhigyada militari ee Turkiga, ayaa weli sidii hore ah, sida ay sheegeen saraakiisha Tel Aviv.

Ilo wareed sare oo diblomaasiyadeed oo ka tirsan Israa’iil ayaa u sheegay wargayska Israel Hayom in isku xirnaanta Qatar iyo Turkiga ay tahay mid “dabiici ah” marka la eego xaaladda Suuriya, isagoo intaa ku daray in Qatar ay hiigsanayso inay gacan siiso nidaamka soo ifbaxaya ee dagaalka kaddib. “Hadda, ma aanan arag calaamado walaac leh oo ku saabsan faragelinta Qatar ee Suuriya, laakiin taasi weli way isbeddeli kartaa.”

Marka la eego xiriirkooda laba geesoodka ah, isha wareedku waxay tiri, “Waxaa si dhow loola socdaa xiriirradan, kuwaas oo si furan looga hadlo wadahadallada Qatar ay la leedahay Suuriyaanka, iyadoo diiradda la saarayo gargaarka iyo maalgashiga. Israa’iil waxay si taxaddar leh ula socotaa si ay u hubiso in Suuriya ay ka go’an tahay inay fuliso waajibaadyadeeda caalamiga ah aysan u qabin wax damac colaadeed ah deriskeeda.”

Hoggaaminta isbahaysiga

Meir Ben Shabbat, oo hadda ah madaxa Machadka Misgav (Misgav Institute), ayaa xusay, “Turkiga iyo Qatar waxay si dhab ah u hoggaaminayaan ‘garabka Ikhwaanul Muslimiin.’ Labaduba waxay leeyihiin damacyo heer gobol iyo heer caalami ah iyo sidoo kale kheyraadkii ay ku taageeri lahaayeen.”

“Dhinac walba way la ciyaaraan, iyagoo ka faa’iideysanaya doorkooda dhexdhexaadinimo. Maaddaama uu burburayo isbahaysigii Iran, Qatar iyo Turkiga ayaa buuxinaya meesha bannaan ee ka dhalatay. Ma ahan wax iska yimid inay ahaayeen dalalkii ugu horreeyay ee safaarado ka furta Dimishiq xilliga maamulka al-Julani, ayna ku riixeen in la helo aqoonsi caalami ah iyo dib-u-dhiska Suuriya.”

“Inkastoo Israa’iil ay hadda wajahayso khataro degdeg ah, waa inaan sidoo kale eegnaa mustaqbalka fog oo aan hubinno in garabkani uusan khatar la taaban karo ku keenin danahayaga.”

“Xaaladdan dhexdeeda, tallaabada Israa’iil ay ka qaadday Suuriya ee ay ku ilaalinaysay Druze-ka kana difaacaysay ciidammada al-Julani waxay sidoo kale u adeegaysaa dantaas. Waxaa Israa’iil u roon in Druze-ku ay maamulaan aaggan istaraatiijiga ah halkii ay ka ahaan lahaayeen ciidammada al-Julani, oo uu Turkigu taageero.”

Isbahaysi ka dhashay xasarad

Aasaaska xiriirka Qatar iyo Turkiga wuxuu salka ku hayaa xayiraaddii Khaliijka ee lagu soo rogay Qatar bishii Juun 2017, taasoo ay ka dambeeyeen Sacuudi Carabiya, Imaaraadka Carabta, Baxreyn, Masar, iyo dalal kale.

Dalabaadka la hordhigay waxaa ka mid ahaa inay hoos u dhigto xiriirka ay la leedahay Tehran, inay jarto xiriirka ururrada argagixisada (oo ay ku jirto Ikhwaanul Muslimiin), iyo inay xirto telefishinka Al Jazeera, kaasoo huriyay dibadbaxyadii ka dhanka ahaa nidaamyadii Carabta, gaar ahaan kii Xusni Mubaarak ee Masar.

“Turkiga wuxuu badbaadiyay Qatar intii lagu jiray cunaqabataynta,” ayuu yiri Ilan Zleit, oo ah khabiir ku takhasusay arrimaha dalalka Khaliijka oo ka tirsan Machadka Daraasaadka Amniga Qaranka (Institute for National Security Studies). “Badeecadihii aasaasiga ahaa ee markii hore uga imaan jiray Sacuudiga waxay Qatar ku gaareen marin hawada ah oo Turkiga ka yimid, taasoo looga gudbay xayiraaddii hawada, badda, iyo dhulka.”

Maanta, iskaashigan waxaa tusaale u ah kumannaanka askari ee Turkiga ka jooga dalka Qatar.

Xiriirka Erdogan iyo Qatar ma mid mabda’ baa?

“Ugu dambayn, maya,” ayuu yiri Zleit. “Inta badan waxaa lagu tilmaamaa inay ku midoobeen calanka Ikhwaanul Muslimiin. Erdogan wuxuu dhiirrigeliyaa Islamaynta Turkiga iyo soo nooleynta himiladii Cusmaaniyiinta, laakiin taasi ma soo jiidato Qatar.”

“Xiriirkoodu waa mid si weyn ugu dhisan dano gaar ah. Qatar waxay Turkiga u tahay isha dhaqaale ee uu ku maalgeliyo damacyadiisa gobolka, gaar ahaan Liibiya iyo Suuriya,” ayuu raaciyay Zleit. “Inta badan, Qatar waxay iska bixisaa kharashyada, iyadoo daboolaysa awoodda dhaqaale ee xaddidan ee Turkiga si uu u taageero saamayntiisa sii fidaysa ee gobolka tobankii sano ee la soo dhaafay.”

Mar kasta oo Turkiga, oo ah quwad militari oo gobolka ka jirta lehna warshado difaac oo adag, uu galo goob iska horimaad oo cusub – Doha waxay hubisaa in lacagta la bixiyo. Zleit wuxuu sharraxay, “Taas beddelkeeda, Qatar waxay ku heshaa awood iyo saameyn ay ku yeelato goobahaas.”

Suuriyada kadib Assad

Iskaashiga Turkiga iyo Qatar wuxuu si gaar ah uga muuqdaa Suuriyada ka dambaysa Assad. Dr. Ariel Admoni, oo ah cilmi-baare ku takhasusay siyaasadda Qatar oo ka tirsan Jaamacadda Bar-Ilan, ayaa iftiimiyay mid ka mid ah dadaalladaas: “Isniintan, waxaa la filayaa in heshiis bani’aadannimo la dhex dhigo Turkiga iyo Qatar. Waa magac huwan oo loogu talagalay mashaariic u muuqda kuwo samafal laakiin oggolaanaya in la maalgeliyo kooxaha argagixisada. Qatar ma joojin doonto maalgelinta argagixisada ilaa ay cadaadis kala kulanto Mareykanka. Waqtigan xaadirka ah, sawirka Qatar ee Washington wuxuu marayaa meeshii ugu sarraysay, iyadoo leh fasax ku dhow mid buuxa oo ku saabsan xiriirkeeda argagixisada.”

Qatar waxay si degdeg ah u noqotay maalgeliyaha ugu weyn ee nidaamka cusub ee Suuriya: $29 milyan oo lagu bixinayo mushaarka shaqaalaha dawladda, mashruuc tamar oo $7 bilyan ah oo lala galayo shirkado Turkish ah, iyo mashaariic badan oo bani’aadannimo oo lagu caawinayo dib-u-dhiska Suuriyada Axmed al-Sharaa.

“Qatar waxay doonaysaa door weyn oo ku saabsan soo kabashada Suuriya. Waxay gacan ka geysteen daminta dabkii ka kacay Laadakiya, waxayna abaabuleen tababar ay ciidammada booliska Qatar siinayaan kooxda White Helmet. Waxay doonayaan in hay’adda cusub ee Suuriya ay ku tiirsanaato iyaga, wayna u soo gurman doonaan si ay u daboolaan baahi kasta oo jirta,” ayuu raaciyay Admoni.

Dhaxal-sugaha Erdogan?

Sirdoonka Israa’iil waxay isu diyaarinayaan isbeddel hoggaamineed oo ka dhaca Turkiga, waxaana mid ka mid ah magacyada durba loo calaamadeeyay inay dhibaato keeni karaan waa Wasiirka Arrimaha Dibadda Hakan Fidan, oo ah nin si weyn ugu dhow Erdogan.

Sida Israa’iil aaminsan tahay, Fidan ma ahan siyaasi caadi ah, waa naqshadeeyaha aragtida ‘Cusmaaniyiinta cusub’ ee Erdogan. Wuxuu hore u soo hoggaaminayay Hay’adda Sirdoonka Qaranka ee Turkiga (MIT) muddo 13 sano ah ilaa 2023.

Wuxuu ahaa shakhsiga muhiimka ah ee ka dambeeyay wadahadalladii aan muuqan ee lala yeeshay mucaaradka Suuriya ka hor Assad, wuxuu xiriir adag la leeyahay Xamaas, wuxuuna ka mid ahaa saraakiishii ajnabiga ahayd ee ugu horreeyay ee booqda Dimishiq kaddib isbeddelkii maamulka.

Warbaahinta Jarmalka ayaa xitaa kashiftay xiriirro uu la lahaa Qaasim Suleymaani, taasoo muujinaysa awooddiisa uu kula macaamili karo dhammaan dhinacyada gobolka. Sirdoonka Israa’iil dhexdiisa, waxaa loo arkaa mid ka mid ah shakhsiyaadka suurtagalka ah ee beddeli kara Erdogan.

Haddii uu la wareego madaxtinimada iyadoo Turkigu uu gacanta ku hayo dhul u dhow xudduudda Israa’iil, tallaabadaasi waxay dhalin kartaa khatar dhab ah oo horseedi karta iska hor-imaad toos ah.