Asmara (Caasimada Online) – Tallaabo dhif iyo naadir ah oo daah-furnaan leh, ayuu Madaxweynaha Eritrea Isaias Afwerki wuxuu daaha kaga rogay waxa laga yaabo inay tahay dhaqdhaqaaqii juqraafi-siyaasadeed ee ugu xasilooni-darrada badnaa ee Geeska Afrika uu arko muddo tobanaan sano ah: qorshe la sheegay in Itoobiya—oo taageero ka helayso Imaaraadka Carabta—ay ku doonayso inay ganacsigeeda usoo weeciso Eritrea iyo Somaliland, iyadoo meesha ka saaraysa Jabuuti, isla markaana caqabad ku ah madax-bannaanida Soomaaliya.

Waraysi layaab leh oo uu bixiyey, ayuu Afwerki ku eedeeyay Imaaraadka Carabta inay horseed ka yihiin dedaallada ay Itoobiya ku doonayso inay kaga baaqsato Jabuuti, kuna maamusho marinka ganacsiga ee Badda Cas, iyagoo ka faa’iidaysanaya aqoonsi la’aanta caalamiga ah ee Somaliland oo ay u arkaan fursad istiraatiiji ah.

Wuxuu kashifay inuu diiday hindise ay Itoobiya usoo bandhigtay oo ahaa in dhammaan ganacsigeeda baddu usoo maro dekedda Casab ee Eritrea—tallaabadaas oo uu sheegay inay dharbaaxo weyn ku noqon lahayd dhaqaalaha Jabuuti, oo si weyn ugu tiirsan xamuulka Itoobiya.

Qorshahan, sida uu sheegay Afwerki, ma ahayn oo kaliya mid halis ah, balse waxaa hagayey wax uu ugu yeeray “khiyaali” uu ka shaqeeyey Madaxweynaha Imaaraadka, Maxamed Bin Zayed, kaasoo uu ku andacooday inuu hiigsanayo inuu samaysto “silsilad dekado ah” oo ku baahsan gobolka.

Hadalladiisu waxay bixinayaan aragti muhiim ah oo ku saabsan istiraatiijiyadda halista badan ee Ra’iisul Wasaaraha Itoobiya Abiy Axmed—mid gobolka ku ridday mid ka mid ah dhibaatooyinkii ugu cuslaa ee soo mara sannadihii u dambeeyey. Heshiis sir ah oo bad lagu helayo oo loogu talagalay in lagu fududeeyo dhibaatooyinka dhaqaale ee Itoobiya ayaa taa beddelkeeda huriyey dareenka waddaniyadeed oo ka kacay Soomaaliya, isu keenay isbahaysi awoodo gobol ah oo ka horjeeda Addis Ababa, wuxuuna Geeska Afrika oo markii horeba jilicsanaa ku sii riixay iska-hor-imaad.

Heshiis qarsoodi ah iyo dab shiday

Xiisaddu waxay qaraxday 1-dii Jannaayo, 2024, markii ay Itoobiya la saxiixatay Heshiis Isfaham (MoU) Somaliland, oo ah gobolka iskiis madax-bannaanida ugu dhawaaqay ee waqooyiga Soomaaliya. Heshiisku wuxuu ahaa mid qarax weyn dhaliyey: Itoobiya waxay kiraysanaysaa 20 kiiloomitir oo xeebta Badda Cas ah si ay uga dhisto saldhig ciidan badeed iyo deked ganacsi. Beddelkeeda, Addis Ababa waxay Somaliland u ballanqaadday saami ay ku yeelato shirkadda diyaaradaha ee Ethiopian Airlines—waxaana kasii muran badnaa, inay si dadban u sheegtay inay noqon karto dalkii ugu horreeyey ee si rasmi ah u aqoonsada madax-bannaanida Somaliland.

Heshiiskan Isfahamku wuxuu ahaa wax ka badan dokumenti sharci ah—wuxuu gobolka oo dhan ka abuuray gilgilasho juqraafi-siyaasadeed.

Wuxuu astaan u noqday wax ay indha-indheeyayaashu ugu magac dareen “Caqiidada Abiy”: hab siyaasad dibadeed oo ku suntan qarsoodi, shakhsiyeyn, iyo dhaqdhaqaaqyo halis sare leh. Isagoo wajahaya kacdoonno gudaha ah, dhaqaale sii liicaya, iyo go’doon diblomaasiyadeed oo sii kordhaya, ayuu Abiy helitaanka baddu u sifeeyey “arrin jiritaan” u ah 120-ka milyan ee qof ee Itoobiya.

Wuxuu cuskaday sheegashooyin taariikhi ah oo ku saabsan dekedo qadiimi ah oo Itoobiya lahayd si uu marmarsiiyo uga dhigto—laakiin deriskiisa, hadalladani waxay u ekaayeen kuwo soo min-guuriyey xeeladihii xilligii gumaysiga ee ballaarsiga.

Soomaaliya waxay uga jawaabtay si degdeg ah oo aan leexleexad lahayn. Madaxweyne Xasan Sheekh Maxamuud wuxuu ku cambaareeyey Heshiiska Isfahamka inuu yahay ku xadgudub toos ah oo lagu sameeyey madax-bannaanida Soomaaliya, isagoo ku dhawaaqay inuu yahay “waxba kama jiraan,” wuxuuna si degdeg ah u meelmariyey sharci degdeg ah oo dembi ka dhigaya heshiiskaas.

Muqdisho waxay eryiday safiirkii Itoobiya, midkeediina way u yeeratay, waxayna bilowday olole diblomaasiyadeed oo xooggan oo ay taageero uga heshay Midowga Afrika, Jaamacadda Carabta, Midowga Yurub, Maraykanka, iyo Shiinaha. Itoobiya waxay isku aragtay iyadoo si aan caadi ahayn ugu go’doonsan masraxa caalamka.

Isbahaysi cusub oo samaysmay

Saamaynta arrintani intaas kuma ekaan. Heshiiska Isfahamku wuxuu kiciyey dareen waddaniyadeed oo Soomaaliyeed, kaasoo uu Madaxweyne Maxamuud uga faa’iidaystay inuu ku mideeyo qaran kala qaybsanaa oo hal qaddiyadood isugu yimid. Isbeddel juqraafi-siyaasadeed oo weyn, ayay Soomaaliya isbahaysi la samaysatay laba ka mid ah dalalkii taariikh ahaan ay Itoobiya is-hayeen: Masar, oo muddo dheer khilaaf kala dhexeeyey Addis Ababa oo ku saabsan Biyo-xireenka Weyn ee Horumarka Itoobiya (GERD), iyo Eritrea, oo ahayd xulafadii hore ee Abiy ee hadda u noqotay xifaaltan.

Maanta, Soomaaliya waxay kaalmo milatari ka heshaa Qaahira iyo taageero diblomaasiyadeed oo ay ka hesho Asmara—iyagoo samaynaya wax ay falanqeeyayaasha gobolku ugu yeerayaan “isbahaysi xakamayn ah” oo si toos ah uga gol leh in lagu cabburiyo damaca Itoobiya.

Jabuuti sidoo kale waxay isku aragtay inay dhexda uga jirto xiisadda. Dalkan yar wuxuu maamulaa in ka badan 95% badeecadaha Itoobiya kasoo dega, wuxuuna ka helaa qiyaastii $2 bilyan oo dollar sannadkii adeegyada dekeddiisa. Haddii Itoobiya ay fulin lahayd qorshihii ahaa inay ka guurto Jabuuti oo ay doorbido Dekedda Casab ee Eritrea—sida uu kashifay Afwerki— waxay taasi burburin lahayd dhaqaalaha Jabuuti. Diidmada Eritrea ee hindisahaas, markaa, ma ahayn oo kaliya dharbaaxo diblomaasiyadeed; waxay ahayd faragelin muhiim ahayd oo laga yaabo inay ka hortagtay qalalaase dhaqaale oo gobolka ka dhaca.

Dhanka kale, doorka Imaaraadka Carabta ayaa arrinta ku kordhinaya lakab kale oo isku-cakirnaan ah. Shirkaddeeda weyn ee saadka ee DP World ayaa horey u maamulaysay Dekedda Berbera ee Somaliland, wuxuuna ballaarinayaa saamayntiisa milatari iyo tan ganacsi ee agagaarka Badda Cas. Digniinta Afwerki—ee ah in Imaaraadku uu doonayo inuu maamulo silsilad dekado ah oo ka bilaabma Berbera ilaa Casab iyo koonfurta Yemen—waxay muujinaysaa dib-u-habayn awoodeed oo baaxad weyn oo gobolka ka socota, taasoo noqon karta mid si weyn u horseedda xasilooni-darro.

Waxaana dhexda kaga jira jawigan isbeddelaya Abiy Axmed oo quus taagan oo go’doonsan, oo noqday saaxiib u heellan fulinta qorshahaas.

Xabbad-joojin jilicsan, balse aan xal ahayn

Cawaaqibka ugu walaaca badan ee ka dhashay tallaabadii halista ahayd ee Itoobiya ee dekadda ayaa ah soo rogaal-celinta Al-Shabaab. Kooxda xagjirka ah ayaa ka faa’iidaysatay kacdoonka waddaniyadeed ee Soomaaliya, iyagoo isaga dhigaya difaacayaal dhulka Soomaaliyeed. Xiisaddani waxay ka caawisay kooxda inay soo jiitaan xubno cusub, helaan ilo dhaqaale oo cusub, ayna dib ula wareegaan dhul ay horay uga baxeen hawlgalladii la-dagaallanka argagixisada ee Soomaaliya iyo kuwa caalamiga ah.

Waxay sidoo kale halis gelisay inay wiiqdo dedaallada amniga gobolka. Markii ay xiisaddu meesha ugu sarraysay maraysay, waxay Soomaaliya ka fikirtay inay dalkeeda ka saarto kumanaan askari oo Itoobiyaan ah oo qayb ka ah hawlgalka Midowga Afrika.

Bilooyin xiisaddu ay sii kordhaysay ka dib, waxaa aakhirkii soo baxday fursad diblomaasiyadeed. Bishii Diseembar 2024, Madaxweynaha Turkiga Recep Tayyip Erdoğan wuxuu dhex-dhexaadiyey Baaqa Ankara, oo ahaa heshiis xiisad-dajin ah oo dhex maray Itoobiya iyo Soomaaliya. Maaddaama uu yahay saaxiib muhiim ah oo Soomaaliya la leh, isla markaana uu yahay tartan sii kordhaya oo Imaaraadka la geliya, Turkigu wuxuu ku jiray meel u gaar ah oo uu ku dhexdhexaadin karo khilaafka.

Laakiin inkastoo heshiiska lagu ammaanay inuu yahay horumar weyn, wuxuu ka tagay su’aalo badan oo aan laga jawaabin. Wuxuu dib u adkeeyey midnimada dhuleed ee Soomaaliya—laakiin ma uusan xusin Heshiiskii Isfahamka ee Itoobiya iyo Somaliland. Madmadowgaas wuxuu u oggolaaday dhammaan dhinacyada inay guul sheegtaan: Muqdisho waxay ku adkaysanaysaa in heshiisku dhintay, Somaliland waxay sheegaysaa inuu weli shaqeynayo, Itoobiyana way ka aamustay—iyadoo waqti ku iibsanaysa.

Xaqiiqadu waxay tahay in Heshiiska Isfahamka aan la burin. Weli wuxuu ku jiraa xaalad aan la hubin—waana bam juqraafi-siyaasadeed oo hurda.

In kasta oo Baaqa Ankara uu ka hortagay iska-hor-imaad degdeg ah, haddana ma uusan xallin midna kamid ah xiisadihii salka ku hayey. Raadinta dekedda ee Itoobiya way sii socotaa. Difaaca Soomaaliya ee xuduudaheedu wuxuu weli yahay mid adag. Jabuuti weli way nugushahay. Damaca Imaaraadka ee gobolkuna weli waa mid aan la xakamayn.

Geeska Afrika, hadda, wuu deggan yahay—laakiin wuxuu saaran yahay xaalad khatar ah oo heegan sare ah.Haddii wada-hadalladu istaagaan ama cadaadiska guduhu uu sii kordho, Ra’iisul Wasaare Abiy Axmed waxaa laga yaabaa inuu mar kale adeegsado qalabka ugu halista badan ee uu haysto: heshiis deked oo lagu muransan yahay, ballanqaad geesinimo leh, iyo tallaabo dib u hurin karta xiisadda weyn ee xigta ee gobolka.