Muqdisho (Caasimada Online) – Wasiiru-Dawlaha Arrimaha Dibadda, Xildhibaan Cali Cumar Maxamed, ayaa ugu baaqay baarlamaanka Soomaaliya inuu si degdeg ah u ansixiyo heshiis cusub oo uu dalku la galayo Urur-Goboleedka IGAD. Si kastaba ha ahaatee, khubaro sharciyeed ayaa ka digaya in haddii heshiiskaan la meel mariyo iyada oo aan shuruudo adag lagu darin, uu khatar gelin karo midnimada dhuleed ee Soomaaliya, xuquuqda badda, iyo hantida dabiiciga ah ee dalka.
Istaraatijiyadda IGAD ee 2021–2025 waxay dhiirrigelineysaa is-dhexgal dhaqaale iyo amni oo qoto dheer oo dhexmara dowladaha xubnaha ka ah. Inkasta oo hindisahan uu xoojinayo iskaashi dhinacyada kaabeyaasha dhaqaalaha, ganacsiga, iyo deegaanka, haddana waxaa ku jira ereyo aan si cad loo qeexin oo ku saabsan “kheyraad wadaag” iyo “horumarinta xuduudaha ka baxsan” kuwaas oo falanqeeyayaal u arkaan in si qaldan loo adeegsan karo si looga faa’iideysto Soomaaliya.
Mid ka mid ah walaacyada ugu daran ayaa ah sida Itoobiya u fasiri karto heshiiskan. Itoobiya, oo muddo dheer raadinaysay marin badeed, ayaa lumisay xeebteedii markii Eritrea ay madaxbannaani qaadatay horraantii 1990-meeyadii, wixii ka dambeeyayna waxay ku tiirsanayd dekedaha waddamo kale.
Falanqeyn sharciyeed oo ay diyaarisay Soomaaliya ayaa muujisay in saxiixidda heshiiskan ay Soomaaliya si aan ula kac ahayn u siin karto Itoobiya marin sharci ah oo ay si xuquuq ah ugu dalbato adeegsiga dekedaha Soomaaliya — ma ahan iskaashi, balse xuquuq ay ku dalbanayso iyada oo adeegsaneysa qaab-dhismeedka iskaashiga gobolka.
Baahida Itoobiya ee marin badeed ayaa sii kordheysa. Is-afgaradkii 2024 ee ay Itoobiya la gashay Somaliland si ay u hesho deked, beddelkeedana ugu aqoonsato diblomaasiyad ahaan, waxaa si adag uga hor yimid Dowladda Federaalka Soomaaliya oo ku tilmaantay xadgudub madax-bannaanideedii. Si kastaba ha ahaatee, haddii la ansixiyo qaab-dhismeedka cusub ee IGAD iyada oo aan shuruudo cad lagu darin, Itoobiya uma baahnaan karto oggolaanshaha Somaliland ama Soomaaliya si ay u fuliso damaceeda.
Xaaladda Kenya ayaa iyaduna si gaar ah u walaacisay Soomaalida. Sanadkii 2021, Maxkamadda Caddaaladda Caalamiga ah (ICJ) ayaa xukuntay in Soomaaliya loo xukumo aagga badda ee lagu muransanaa, iyadoo la siiyay dhul ballaaran oo xeebeed. Kenya ayaa diiday go’aankaas, iyada oo ku adkeysatay in arrinta lagu dhameeyo wadahadal toos ah. Hadda, iyadoo IGAD ay kor u qaadaysay fikradda maamulka wadaagga kheyraadka xuduudaha, khubaro sharciyeed ayaa ka digaya in Kenya ay isku daydo inay isticmaasho heshiiskan si ay uga leexato xukunkii maxkamadda oo ay sheegato xuquuq ku saabsan saliidda iyo gaaska badda Soomaaliya.
Qareen sare oo dastuur oo ku sugan Muqdisho ayaa sheegay in khatarta ugu weyn ay tahay eray bixinta aan caddeyn ee heshiiska. “Heshiisku ma qeexayo waxa loola jeedo marka la leeyahay ‘kheyraad wadaag’. Haddii uu heshiiskan sharci noqdo, Kenya waxay ku doodi kartaa in saliidda xeebaha Soomaaliya ay qayb ka tahay hantida goboleed ee la wadaago,” ayuu yiri. “Taasina waxay noqon lahayd khiyaano weyn oo ka dhan ah xukunkii Soomaaliya ku guuleysatay.”
Dhinaca amniga ayaa iyaduna ah meel kale oo ay Soomaaliya lumin karto xakameynteeda. Qaab-dhismeedka IGAD wuxuu taageerayaa dadaallada nabadda iyo amniga ee gobolka, balse wuxuu siiya waddamada xubnaha ah awood ay si wadajir ah ugu dhaqaaqi karaan xitaa iyaga oo aan helin oggolaanshaha buuxa ee dalka la saameynayo. Soomaaliya waxay halis ugu jirtaa inay noqoto bartilmaameed howlgallo ciidan ama sirdoon oo ay fuliyaan Itoobiya ama Kenya, iyada oo marmarsiiyo looga dhigayo ilaalinta amniga gobolka.
Warbixinta ayaa ku boorrisay in Soomaaliya ay dalbato wax ka beddel lagu sameeyo heshiiska kahor inta aan la saxiixin. Go’aamada IGAD uma baahna in dhammaan xubnaha ay isku raacaan; taasoo micnaheedu yahay in haddii Soomaaliya maqnaato ama lagu tirabado, heshiisku dhaqan gali karo, lana filayo in Soomaaliya ay fuliso.
“Waxay ila tahay, Soomaaliya waa in aysan ku saxiixin heshiiskan siduu hadda yahay,” ayuu yiri falanqeeye sharciyeed oo dib u eegay istaraatijiyadda IGAD. “Waa inaan ku darsannaa shuruudo qoran oo si cad u ilaalinaya biyaha, dhulka, iyo madax-bannaanida siyaasadeed ee Soomaaliya. Haddii taas la waayo, heshiiskani wuxuu dhaawac u geysan karaa dalka.”
Falanqeeyuhu wuxuu soo jeediyay in Soomaaliya ay qaadato tallaabooyin sharciyeed oo cad, sida in la adeegsado xuquuqda caalamiga ah si loo ka reebo meelaha xasaasiga ah ee iskaashiga, sidoo kalena ay dalbato awood buuxda oo ay ku diido go’aan kasta oo saameynaya amnigeeda ama kheyraadkeeda.
In kasta oo is-dhexgalka goboleed uu keeni karo faa’iidooyin waqti fog ah, haddana khubaradu waxay uga digeen Soomaaliya in la aqbalo wax kasta oo wax u dhimaya madax-bannaanida qaranka. Heshiiska IGAD ee hadda qoran ma lahan qeexitaan sharciyeed oo cad oo xaddidaya suurtagalnimada xadgudubka waddamada awoodda badan.
Xildhibaanada Soomaaliyeed ayaa wajahaya go’aan adag. In la taageero heshiiska waxa ay xoojin kartaa xiriirka goboleed, hase yeeshee haddii aan si cad loo ilaalin xuquuqda dalka, khatarta uu wataa ma yara. Falanqeyn sharciga ah ayaa xustay in marka heshiiska la saxiixo ay adkaan karto in dib loo beddelo ama laga baxo.
Cawaaqibta ayaa ah mid aad u sarreeya. Itoobiya waxay si xowli ah u raadineysaa marin badeed, halka Kenya laga yaabo inay isku daydo inay dib u soo ceshato sheegasho ku saabsan kheyraadka badda Soomaaliya. Sidaas darteed, heshiiska IGAD wuxuu u beddeli karaa aalad sharciyeed oo mustaqbalka looga faa’iideysto Soomaaliya.
“Arrintu ma aha in la diido iskaashi goboleed,” ayuu yiri la-taliye siyaasadeed oo sare. “Arrintu waa difaacidda aasaaska dawladnimadeenna — dhulkeena, baddayada, iyo awooddeenna. Haddii aynaan maanta si adag u istaagin, berri fursad ayaan lumin karnaa.”
Iyadoo Baarlamaanku isu diyaarinayo doodda ku saabsan heshiiska, shacabka iyo hoggaamiyeyaasha siyaasadeed ayaa lagu dhiirrigelinayaa inay si taxaddar leh u akhriyaan faahfaahinta. Waxa hadda u muuqda iskaashi goboleed ayaa, haddii aan la hubin oo aan la ilaalin, isu beddeli kara waddo uu dalka shisheeye ku maamulo.