Washington (Caasimada Online) – Maalmo kadib markii Madaxweyne Trump uu ku dhawaaqay in barnaamijka Nukliyeerka ee Iiraan “gebi ahaanba la baabi’iyay” kadib duqeymo loo adeegsaday bambooyinka dhulka hoostiisa wax ku burburiya ee Mareykanka iyo gantaallo is xigxigay, ayaa xaaladda dhabta ah ee barnaamijkaasi waxay u muuqatay mid aad u mugdi badan, iyadoo saraakiil sarsare ay qirteen in aysan ogeyn halka uu ku dambeeyay keydka Iiraan ee yuraniyamta (uranium) heerkeedu ku dhow yahay kan hubka lagu sameeyo.
“Waxaan ka shaqeyn doonnaa toddobaadyada soo socda sidii aan u xaqiijin lahayn inaan wax ka qabanno shidaalkaas nukliyeerka ah, waana mid ka mid ah waxyaabaha aan kala hadli doonno Iiraaniyiinta,” sidaa waxaa yiri Madaxweyne ku xigeenka JD Vance oo Axaddii u warramayay barnaamijka “This Week” ee telefishinka ABC, isagoo tilmaamaya keyd yuraniyam ah oo ku filan in lagu sameeyo sagaal ilaa toban bam oo atoomik ah. Si kastaba ha ahaatee, wuxuu ku adkeystay in awoodda dalkaas uu shidaalkaas ugu beddeli lahaa hub ay dib u dhac weyn ku timid, maadaama aysan hadda haysan qalabkii ay shidaalkaas ugu beddeli lahayd hub shaqeynaya.
Iiraaniyiinta ayaa dhankooda caddeeyay inaysan xiiseyneynin inay wadahadal la yeeshaan Mareykanka, iyagoo ku eedeeyay Washington inay khiyaantay Tehran intii lagu guda jiray wareeggii ugu dambeeyay ee wada xaajoodyada, isla markaana ay qorsheyneysay weerarka cirka ah. Waxaa intaas dheer, keydkaas shidaalka nukliyeerka ah ayaa hadda ka mid ah awoodaha yar ee gorgortanka nukliyeerka ee ay Iiraan haysato.
Warbixin ay Axaddii siiyeen saxafiyiinta, Wasiirka Gaashaandhigga Pete Hegseth iyo guddoomiyaha cusub ee Taliyeyaasha Guud ee Ciidanka Qalabka Sida (Joint Chiefs of Staff), Dan Caine, ayaa ka fogaaday sheegashooyinkii guusha ee xad-dhaafka ahaa ee Mr. Trump. Waxay sheegeen in qiimeynta khasaaraha dagaalka ee hordhaca ah ee laga sameeyay saddexda goobood ee ay garaaceen diyaaradaha B-2 ee Ciidanka Cirka iyo gantaallada Tomahawk ee Ciidanka Badda ay muujisay “burbur iyo khasaare ba’an.”
Sawirro dayax-gacmeed laga qaaday bartilmaameedka ugu weyn, oo ah warshadda bacriminta yuraniyamta ee Fordo oo Iiraan ka dhistay buur hoosteeda, ayaa muujiyay dhowr dalool oo ay sameeyeen dersin ka mid ah bambooyinka loo yaqaan Massive Ordnance Penetrators oo miisaankiisu yahay 30,000 oo rodol – kuwaasoo ka mid ah bambooyinka caadiga ah ee ugu waaweyn ee ku jira keydka hubka Mareykanka – kuwaas oo daloolin qoto dheer ka sameeyay dhagaxa buurta.
Falanqeyntii hore ee militariga Israel ayaa lagu soo gabagabeeyay in xaruntaas, oo bartilmaameed u ahayd qorsheyaasha milateri ee Mareykanka iyo Israel in ka badan 26 sano, uu soo gaaray khasaare culus balse aan gebi ahaanba la burburin.
Laakiin waxaa sidoo kale jiray caddeymo, sida ay sheegeen laba sarkaal oo Israeli ah oo xog-ogaal u ah sirdoonka, oo muujinaya in Iiraan ay goobtaas ka rartay qalab iyo yuraniyam maalmihii la soo dhaafay. Waxaa kaloo soo kordhayay caddeymo muujinaya in Iiraaniyiinta, oo ka dheregsanaa hanjabaadaha isdaba joogga ah ee Mr. Trump ee ku aaddan tallaabo milateri, ay meesha ka saareen 400 oo kiilogaraam, ama qiyaastii 880 rodol, oo ah yuraniyam la bacrimiyay oo heerkeedu yahay 60 boqolkiiba. Heerkaas wuxuu wax yar uun ka hooseeyaa 90-ka boqolkiiba ee sida caadiga ah loo isticmaalo hubka nukliyeerka.
Shidaalkaas la bacrimiyay ee heerkiisu yahay 60-ka boqolkiiba wuxuu ku kaydsanaa meel gun dheer oo ka tirsan xarun kale oo nukliyeer ah oo u dhow caasimaddii hore ee Isfahan. Rafael Mariano Grossi, oo ah Agaasimaha Guud ee Hay’adda Caalamiga ah ee Tamarta Atoomikada (International Atomic Energy Agency – IAEA), ayaa fariin qoraal ah ku sheegay in shidaalkaas ay ugu dambaysay kooxihiisa kormeerayaasha Qaramada Midoobay qiyaastii toddobaad ka hor inta aysan Israel bilaabin weerarradeeda ka dhanka ah Iiraan. Wareysi uu Axaddii siiyay CNN wuxuu ku daray in “Iiraan aysan qarsan inay ilaashatay walxahan.”
Mar dambe oo fariin qoraal ah lagu weydiiyay haddii uu ula jeeday in keydkaas shidaalka ah — oo ku jira foostooyin gaar ah oo yar yar oo ku filan inay galaan qeybta dambe ee ilaa 10 baabuur — la raray, wuxuu ku jawaabay, “Haa, sidaas ayaan ula jeedaa.” Taasina waxay u muuqatay inay tahay sirta ku saabsan aayaha shidaalkaas ee uu Mr. Vance ka hadlayay.
Haddii ay sidaas tahay, Isfahan ma noqon doonto meesha keliya ee ay maamulayaasha barnaamijka nukliyeerka Iiraan – oo ah arrin lagu faano oo qaran ah, astaan u ah awoodda Iiraan ay isku difaaci karto – ay isku dayayeen inay qalabka iyo walxaha ka fogeeyaan indhaha dadweynaha, ayna sii adkeeyaan dhismaha warshadda Fordo si loo ilaaliyo wixii ay qasab ahayd in halkaas lagu dhaafo.
Sawirro dayax-gacmeed oo ay soo saartay shirkadda Maxar Technologies oo laga qaaday tunnel-lada gala buurta Fordo, maalmo ka hor weerarka Mareykanka, ayaa muujinaya 16 gaari oo xamuul ah oo la dhigay meel u dhow mid ka mid ah irridaha. Falanqeyn uu sameeyay Xarunta Isha Furan (Open Source Centre) ee London ayaa soo jeedisay in Iiraan laga yaabo inay goobtaas ugu diyaar garoobeysay weerar.
Ma cadda sida rasmiga ah, haddii ay jirto in laga raray xaruntaas.
Xaqiiqdii, waxaa jirtay xaddidaad ku saabsan waxa ay Iiraaniyiintu badbaadin kareen. Qalabka waaweyn ee senterifiyujiska (centrifuges) ee ku wareega xawaare ka dheereeya kan codka si loo safeeyo yuraniyamta, ayaa isku xiran oo ku dheggan sagxadda shubka ah. Mid ka mid ah saraakiisha Mareykanka ayaa sheegay inaysan suurtagal ahayn in qalabka gebi ahaanba laga raro Fordo kadib markii uu bilowday iska horimaadka Israel.
Sarkaalka ayaa intaas ku daray in dukumentiyo taariikhi ah oo ku saabsan barnaamijka nukliyeerka ay ku aasan yihiin gunta hoose ee xaruntaas, taasoo ay u badan tahay inay adkeyn doonto dadaal kasta oo dib loogu soo nooleynayo.
Maalmaha soo socda, Iiraaniyiinta iyo hay’adaha sirdoonkuba waxay filayaan inay wax badan ka ogaadaan xarunta bacriminta ee Natanz, oo ka fac weyn, ka weyn, kana difaac yar tan Fordo. Waxaa si isdaba joog ah u garaacday Israel, waxayna burburiyeen xarun bacrimin oo dhulka korkiisa ku taallay, waxayna sidoo kale carqaladeeyeen habka korontada. Mr. Grossi ayaa markii dambe sheegay inuu aaminsan yahay in cilladda ku timid korontada ay keeni kartay in qalabka senterifiyujiska uu si xad-dhaaf ah u wareego, taasoo malaha sababtay inuu gebi ahaanba burburo.
Lama oga muddada ay ku qaadan doonto Iiraaniyiinta inay dayactiraan oo ay beddelaan qalabkaas; waxay u badan tahay inay qaadan doonto sannado. Laakiin Iiraan waxay sidoo kale dhisaysaa xarun cusub oo si qoto dheer loo dhisay oo beddeli doonta tan Natanz oo ku taal koonfurta magaalada. Saraakiisha Tehran ayaa u sheegay Hay’adda IAEA inaysan weli furin warshaddaas, sidaas darteed aysan jirin wax la arko.
Haddii Iiraan ay si dhab ah u raadineyso hub nukliyeer ah – taasoo ay si rasmi ah u beeniso – waxay ku qaadanaysaa waqti ka badan qaran kasta oo hubkaas sameystay taariikhda. Dalka Mareykanka wuxuu afar sano gudahood ku horumariyay mashruucii Manhattan Project, isagoo sameeyay bambooyinkii lagu riday Hiroshima iyo Nagasaki si loo soo afjaro dagaalkii Baasifigga. Midowgii Soofiyeeti wuxuu tijaabadiisii ugu horreysay sameeyay 1949-kii, afar sano oo keliya kadib. Hindiya, Bakistaan iyo Israel dhammaantood way dedejiyeen geeddi-socodkaas.
Iiraaniyiinta waxay ku jireen hawshan in ka badan 20 sano, xog kayd ah oo Israel ay ka xadday bakhaar ku yaal Tehran sannado ka hor ayaa muujisay in injineerada Iiraaniyiinta ay sahaminayeen kiciyeyaasha nukliyeerka iyo qalab kale oo loo isticmaali lahaa oo keliya in lagu qarxiyo hub. Taasi waxay ahayd qiyaastii sanadkii 2003, markaasoo, sida uu sheegay sirdoonka Mareykanka, injineerada la faray inay joojiyaan shaqada hubeynta.
Hadalladii ka soo yeeray Mr. Trump iyo Ra’iisul Wasaare Benjamin Netanyahu maalmihii la soo dhaafay ayaa muujinaya inay aaminsan yihiin in shaqadaas dib loo bilaabay, inkastoo aan la soo bandhigin wax caddeyn ah oo taageeraya sheegashadaas. Haddii ay sidaas tahay, weerarada lagu qaaday Fordo, Natanz iyo Isfahan waxay kaliya sii xoojin karaan aragtida hoggaamiyeyaasha Iiraan ee ah inay u baahan yihiin hub si ay dowladoodu u badbaado.
Taariikhda ayaa sidoo kale tilmaamaysa in diblomaasiyaddu ay inta badan ka waxtar badnayd kharribaadda ama weerarrada milateri marka la doonayo in la helo dammaanad ah in dal uusan raadin hubka atoomikada. In ka badan 15 sano ka hor, weerar wadajir ah oo Mareykanka iyo Israel ay ku qaadeen Natanz, iyagoo adeegsanaya hub sebernetik ah oo casri ah, ayaa sababay in qiyaastii shan meelood meel ka mid ah 5,000 ee senterifiyujis ee dalkaasi uu lahaa ay qarxaan.
Laakiin Iiraaniyiintu ma aysan dib u dhisin oo keliya, balse waxay rakibeen qalab ka casrisan kii hore. Kahor weerarkii Israel ee bishan, waxay haysteen qiyaastii 19,000 oo senterifiyujis oo shaqeynayay.
Waxay ahayd markii maamulkii Obama uu Iiraan la galay heshiiskii nukliyeerka ee 2015-kii oo keliya markii Mareykanku uu helay sawir buuxa oo ku saabsan awooddeeda, taasoo ay ugu wacnayd shaqada kormeerayaasha. Kormeerkaasna waa la joojiyay – kamarado badan oo ammaankana waa la damiyay – kadib markii Mr. Trump uu ku tilmaamay heshiiska nukliyeerka “masiibo” uuna ka baxay.
Falcelinta Tehran waxay noqotay inay kordhiso soo saarista senterifiyujisyada, inay yuraniyamta ku bacrimiso heerar ay u baahan yihiin oo keliya dalalka hubka haysta, iyo inay is hortaagto Hay’adda IAEA.
Hadda, ma cadda in kooxda kormeerayaasha IAEA ee ku sugnaa dalka markii uu iska horimaadka Israel qarxay ay dowladda Iiraan u oggolaan doonto inay dib u bilaabaan kormeeradooda, taasoo ay ku jiri doonto xaqiijinta halka ay taallo iyo badqabka yuraniyamtaas heerkeedu ku dhow yahay kan hubka lagu sameeyo.
Dhammaan kormeeradii caalamiga ahaa waa la hakiyay xilliga dagaalka, sida ay sheegeen saraakiisha Iiraan. Xitaa haddii dib loo bilaabo, ma cadda in kormeerayaashu ay si toos ah u geli karaan warshadda Fordo ee la duqeeyay ee dhulka hoostiisa ku taal, ama burburka xarunta weyn ee bacriminta ee Natanz.
Mick Mulroy, oo ahaa sarkaal hore oo ka tirsanaa Pentagon-ka xilligii maamulkii kowaad ee Trump, horena u ahaa sarkaal ka tirsan Hay’adda Sirdoonka Dhexe (CIA), ayaa weerarka ka yiri: “Marka la eego nooca iyo tirada hubka la isticmaalay, waxay u badan tahay inay dib u dhigi doonto barnaamijka hubka nukliyeerka ee Iiraan laba ilaa shan sano.”