Abu Dhabi (Caasimada Online) – Taariikhdu markii ay ahayd 23-kii November, Sheikh Shakhboot bin Nahyan Al Nahyan, oo ah diblomaasi sare oo ka tirsan Imaaraatka Carabta, ayaa ka degay magaalada Bangui, caasimadda Jamhuuriyadda Afrikada Dhexe, isagoo u waday dalab Madaxweyne Faustin-Archange Touadéra.

Dalabkaas oo ahaa in dowladda qaniga ah ee Khaliijka ay maalgashi ku samayso qaybaha difaaca, macdanta, iyo beeraha ee waddankan Afrikaanka ah, ayadoo beddelkeeda loo oggolaanayo inay isticmaasho dhabbooyinka diyaaradaha ee ku yaal bariga fog ee dalkaas saboolka ah, sida ay sheegeen laba sarkaal oo ka tirsan dowladda Afrikada Dhexe oo xog ogaal u ahaa wadahadallada iyo laba diblomaasi oo reer Galbeed ah oo warbixin laga siiyey arrintan.

Dalabkan—oo horseeday heshiis iskaashi dhaqaale oo la saxiixay bishii Maarso—ayaa qayb ka ah dadaal sii kordhaya oo Imaaraatku ku doonayo inuu ku ballaariyo saamayntiisa gobolkan oo leh khayraad macdan iyo beero aad u ballaaran, isla markaana uu ku xoojiyo taageerada uu siiyo maleeshiyada Ciidanka Gurmadka Degdegga ah (Rapid Support Forces – RSF) ee Suudaan, sida ay sheegeen dadkaas oo codsaday inaan magacyadooda la sheegin maadaama aan loo oggolayn inay la hadlaan warbaahinta.

Heshiiska lala galay Jamhuuriyadda Afrikada Dhexe ayaa imaanaya xilli dowladdan Khaliijku ay dhistay shabakad sahayeed oo ay ku taageerto RSF-ta kuna muujinayso awooddeeda waddamada deriska la ah Suudaan, taasoo ay ka mid yihiin isbitaallo guurguura oo laga dhisay meelo ka baxsan xuduudda dalalka Chad iyo Koonfurta Suudaan, sida ay sheegeen diblomaasiyiin, falanqeeyayaal iyo saraakiil ka tirsan gobolka. Helitaanka dhabbooyinka diyaaradaha ee Afrikada Dhexe waxay Imaaraatka siinaysaa marin kale oo uu si qarsoodi ah hubka ugu gaarsiin karo RSF, sida ay sheegeen. Imaaraatku wuxuu muddo dheer beeninayey inuu taageero kooxdaas fallaagada ah.

Imaaraadka iyo Suudaan

Bishii Maajo, maxkamadda ugu sarraysa Qaramada Midoobay—Maxkamadda Caalamiga ah ee Caddaaladda (International Court of Justice) ee fadhigeedu yahay Hague—ayaa laashay dacwad ay ciidanka Suudaan ka gudbiyeen Imaaraatka Carabta, iyadoo ku sababaysay inaanay awood u lahayn baaritaanka eedeymahaas. Ciidanka ayaan racfaan ka qaadan xukunkaas. Falanqeeyayaashu waxay sheegeen in Imaaraatku uu taageero RSF—oo toban sano ka hor kala dagaallantay Xuutiyiinta Yemen iyadoo qayb ka ahayd isbahaysi ay hoggaaminayeen Sacuudiga iyo Imaaraatku—sababtoo ah dowladdan qaniga ah ee Khaliijka waxay ka soo horjeeddaa Islaamiyiinta siyaasiga ah sida kuwa ku jira ciidanka Suudaan.

“Marka la eego Suudaan, Imaaraatku wuxuu si adag u diidayaa eedeymaha sheegaya inuu hub siinayo mid ka mid ah dhinacyada ku lugta leh colaadda socota. Eedeymahani waa kuwo aan sal iyo raad toona lahayn, mana jiraan wax caddayn ah oo la taaban karo oo loo hayo,” ayuu yiri afhayeen u hadlay wasaaradda arrimaha dibadda ee Imaaraatka oo ka jawaabayay su’aalo faahfaahsan oo qoraal ahaan loo diray. Sarkaalkaasi si gaar ah ugama uusan jawaabin su’aal ku saabsanayd eedeymaha ka imaanayey diblomaasiyiinta reer Galbeedka ee ahaa inay dhiseen shabakad taageero oo ay siiyaan RSF waddamada ku hareeraysan Suudaan.

Mareykanka ayaa horaantii sanadkan cunaqabatayn saaray kooxdan maleeshiyada ah, wuxuuna ku eedeeyay inay geysteen xasuuq qowmiyadeed intii uu socday dagaalka sokeeye ee arxan darrada ah ee labada sano socday ee ay kula jireen ciidanka Suudaan—oo Mareykanku isna cunaqabatayn saaray, kuna eedeeyay inuu gabood-fallo geystay—kaasoo ay ku dhinteen tobanaan kun oo qof, ayna ku barakaceen 12 milyan oo kale. Dagaalku wuxuu qarxay Abriil 2023 ka dib markii madaxda labada dhinac ay ku guuldareysteen inay gaaraan heshiis awood qaybsi ah, kaasoo ka dambeeyay afgambi ay si wadajir ah u maleegeen 2021-kii oo ka dhan ahaa kacdoon dimoqraadi ah oo shacabku wadeen.

Sanadihii la soo dhaafay, Imaaraatku wuxuu hormuud ka ahaa dalalka Khaliijka ee saamayntooda ku dhisaya Afrika, isagoo ballanqaaday balaayiin dollar oo maalgashi ah dhinacyada tamarta la cusboonaysiin karo, saadka, teknolojiyadda, hantida ma-guurtada ah iyo beeraha, isagoo ka sara maray dalal ay ka mid yihiin Shiinaha iyo kuwa Yurub marka la eego maalgashiga tooska ah ee shisheeye (FDI) ee la ballanqaaday. Istaraatiijiyaddan ayaa qayb ka ah olole ballaaran oo caalami ah oo Imaaraatku dhaqaalihiisa kaga beddelayo ku tiirsanaanta saliidda, uguna faa’iideysanayo fursadaha ka jira dhinacyada sida ganacsiga iyo tamarta la cusboonaysiin karo.

“Ka qaybgalkayagu ma aha mid ku salaysan danaysi; waxaa hagaya qiyam aan wadaagno iyo aragti ku wajahan horumar waara iyo koboc loo dhan yahay,” ayuu yiri afhayeenka Imaaraatka.

Hadafka kama dambaysta ah ee Imaaraatka ee Afrika ma cadda, laakiin waxay u muuqataa inuu ka yar yahay lacag samayn—inta badan $2 bilyan ee dahabka Suudaan laga dhoofiyo waxay horeyba ugu socdeen dalkaas si loo sifeeyo, sida ay sheegtay wasaaradda maaliyadda ee Suudaan—laakiin uu ka weyn yahay inuu isu dhiso awood weyn oo ku leh qaarad ay saaxiibadeedii muddada dheer ee Reer Galbeedka iyo Shiinuhu ka sii jeesanayaan, sida uu sheegay Connor Vasey, oo ah la-taliye sare oo dhanka Afrika ah oo ka tirsan shirkadda J.S. Held ee fadhigeedu yahay London.

“Imaaraatku wuxuu tobanaan sano ku bixiyay barashada sida ay kuwa kale saamayntooda ugu abuureen uguna muujiyeen qaaradda,” ayuu yiri, isagoo tixraacaya quwadihii hore ee gumeystayaasha sida Faransiiska iyo ciyaartoyda cusub sida Shiinaha. “Laakiin hadda saaxiibadii soo jireenka ahaa ee dawladaha Afrika way ka sii gurayaan ama weli ma fahansana—taasoo fursad weyn u siinaysa Imaaraatka.”

Dowladaha Afrika weli aad ayay ugu baahan yihiin saaxiibbo shisheeye si ay u horumariyaan dhaqaalahooda, Imaaraatkuna wuxuu, si aan qaali ahayn marka loo eego dowlad shidaalka ku tiirsan oo qani ah, si degdeg ah saameyn ugu yeelan karaa heshiisyo maalgashi, gargaar bani’aadamnimo iyo inuu dhinac ka raaco khilaafaadka gudaha, sida ay sheegeen falanqeeyayaashu.

Marka laga soo tago Jamhuuriyadda Afrikada Dhexe, Imaaraatku wuxuu bixiyay $600 milyan oo gargaar bani’aadannimo ah oo uu siiyay Suudaan tan iyo markii uu dagaalku qarxay, wuxuuna maalgeliyay $3.5 bilyan oo mashaariic bani’aadamnimo ah tobankii sano ee la soo dhaafay, sida ay sheegtay Wasaaradda Arrimaha Dibadda ee Imaaraatka. Laga soo bilaabo 2023 ilaa 2024, kaalmada dibadda ee Imaaraatka ee Afrika, oo ay ku jiraan horumarinta iyo gargaarka bani’aadamnimada, waxay gaartay $1.01 bilyan, taasoo wax yar ka yar $1.2 bilyan ee la bixiyay 2021 iyo 2022. Sanadkii hore, Imaaraatku wuxuu sameeyay ballanqaadkiisii ugu weynaa ee Afrika ilaa hadda oo ahaa $35 bilyan oo maalgashi ah, kaasoo ku dhowaad keligiis soo afjaray qalalaase dhanka sarifka lacagaha ah oo ka jiray Masar.

Dadka dhaleeceeya ayaa ku andacoonaya in dalkan qaniga ah uu isku dayayo inuu sumcaddiisa hagaajiyo xilli uu isku mar hubeynayo maleeshiyaad sida RSF-ta Suudaan.

“Isbahaysiyada sii kordhaya ee Imaaraatka ee Chad, Afrikada Dhexe, Itoobiya, Koonfurta Suudaan, Suudaan iyo Liibiya waxay muujinayaan sida ay Geeska Afrika muhiim ugu tahay himilooyinkooda gobolka,” ayuu yiri Cameron Hudson, oo ah xubin sare oo ka tirsan Barnaamijka Afrika ee Xarunta Daraasaadka Istaraatiijiyadeed iyo Kuwa Caalamiga ah (Center for Strategic and International Studies) waana falanqeeye hore oo CIA-da uga soo shaqeeyay arrimaha Afrika.

Madaxweynaha Jabuuti Ismaaciil Cumar Geelle ayaa wareysi uu siiyay Jeune Afrique bishii Maajo ku sheegay in Imaaraatka “siyaasaddiisu guud ahaan ay si qoto dheer u khalkhal gelinayso xasilloonida gobolka oo dhan.”

Tan iyo bishii Abriil, ciidanka Suudaan waxay ka sifeeyeen fariisimaha RSF-ta ee caasimadda Khartoum waxayna dib ula wareegeen gobollada dhexe ee dalka, taasoo muujinaysa xaddidaadda taageerada Imaaraatka, sida ay sheegeen falanqeeyayaashu. RSF-tu waxay tan iyo markaas dib ula wareegtay gacan ku haynta qaybo badan oo ka mid ah gobolka Kordofan ee koonfurta Suudaan waxayna ciidanka ka qabsatay aag istiraatiiji ah oo saddex xagal ah oo ku yaal xuduudda waqooyi-galbeed ee u dhaxaysa Masar iyo Liibiya.

Tallaabadii ugu horreysay ee muhiimka ahayd ee Imaaraatku ku galay colaadaha Afrika waxay ahayd 2014, markii uu hub iyo maalgelin ku taageeray isku daygii taliyaha militariga Liibiya, Khalifa Haftar, uu ku doonayay inuu awoodda kula wareego dalkaas oo ah kan labaad ee ugu soo saarka badan saliidda Afrika. Afhayeenka Imaaraatka kama uusan hadlin door kasta oo ay ku yeelan kareen Liibiya, inkastoo dalku uu hore u ammaanay ciidanka Haftar uuna ku baaqay in si nabad ah lagu xalliyo dhibaatooyinka Liibiya.

Tan iyo markaas, wuxuu dadaalladiisa qaaradda ku ballaariyay si ay u soo galaan maalgashiga iyo gargaarka bani’aadamnimada. Imaaraatku wuxuu laba isbitaal oo guurguura ka dhisay Chad iyo mid kale Koonfurta Suudaan, isagoo xiriir dhaqaale oo dhow la yeeshay dowladaha Uganda, Kenya iyo Jamhuuriyadda Afrikada Dhexe. Falanqeeyayaasha, diblomaasiyiinta iyo saraakiisha dowladda ee gobolka waxay sheegeen in maalgelintu ay sidoo kale gacan ka geysatay sidii loo soo jiidan lahaa taageero siyaasadeed oo ka timaada waddamada deriska ah si ay u taageeraan RSF-ta.

Imaaraadka iyo Soomaaliya

Soomaaliya gudaheeda, Imaaraatku wuxuu ballaariyay garoonka diyaaradaha ee magaalada xeebta ah ee Boosaaso halkaas oo uu ka maamulo xarun sahayeed oo gobolka ah, uuna ku tababaro kuna taageero ciidamada militariga ee maamulka Puntland ee iskiis u madaxbannaan, sida ay sheegeen saddex diblomaasi oo reer Galbeed ah oo ku adkaystay inaan magacyadooda la sheegin si ay uga hadlaan arrimo xasaasi ah. Sawirro dayax-gacmeed laga qaaday ayaa muujinaya ballaarin weyn oo lagu sameeyay garoonka diyaaradaha Boosaaso oo leh meelo cusub oo rarka lagu dejiyo, dhabbo la dheereeyay iyo dhowr hangar oo la dhisay tan iyo bilowgii 2023, xilligaas oo ku beegan markii uu dagaalka Suudaan qarxay.

Sannadkii 2022, DP World, oo ah shirkad sahayda qaabilsan oo fadhigeedu yahay Dubai, ayaa heshiis dhismo la saxiixatay dowladda Puntland si loo casriyeeyo dekedda Boosaaso.

“Maanta, waxaan la shaqaynaa in ka badan 50 waddan oo Afrikaan ah dhinacyo kala duwan, oo ay ku jiraan tamarta waarta, sugnaanta cuntada, kaabayaasha, waxbarashada, isbeddelka dhijitaalka ah, iyo daryeelka caafimaadka. Afartii sano ee la soo dhaafay, kaalmada dibadda ee Imaaraatka ee Afrika waxay ahayd mid joogto ah, iyadoo taageertay 51 waddan oo ka faa’iideystayaal ah,” ayuu yiri afhayeenka Imaaraatka.

Warbixin ay soo saartay bishii Maajo, hay’adda Amnesty International waxay diiwaangelisay jiritaanka hub Shiinuhu sameeyay oo yaalla Suudaan, kaasoo ay sheegtay in “sida ugu dhow ee la hubo” uu Imaaraatku u diray RSF-ta. Hay’adda xuquuqda aadanaha waxay isticmaashay xogta hubka adduunka ee ka timid hay’adda cilmi-baarista Sweden ee SIPRI si ay u go’aamiso in Imaaraatku yahay dalka keliya ee iibsaday qalabkaas muddadii warbixinta—madfaca noociisu yahay Norinco 155mm AH-4.

Imaaraatku wuu dafiray inuu dhoofiyay qalabkaas. “Madfaca lagu xusay warbixinta waa nidaam lagu soo saaray meel ka baxsan Imaaraatka, wuxuuna suuqa caalamiga ah ku jiray ku dhawaad toban sano. Sheegashada ah in hal waddan oo keliya uu iibsaday ama wareejiyay nidaamkan waa mid aan sax ahayn,” ayuu afhayeenka Imaaraatku u sheegay Bloomberg.

Brian Castner, madaxa cilmi-baarista dhibaatooyinka ee Amnesty, ayaa sheegay inay tahay “wax aan suurtagal ahayn” in dal kale oo dano istiraatiiji ah ka leh Suudaan uu si qarsoodi ah u iibsaday qalabkaas, si aan la ogeyn dalkiisa u geeyay, ka dibna u raray Khartoum.

Tan iyo 2014, Imaaraatku wuxuu saldhigyo militari, oo intooda badan aan la shaacin, ka samaystay lix waddan—oo ay ku jiraan Yemen, Soomaaliya, Chad iyo Liibiya—”si uu u horumariyo hadafyadiisa militari, amni, iyo dhaqaale ee gobolka,” sida lagu sheegay warbixin ay soo saartay 2024-kii Xarunta Carnegie ee Nabadda Caalamiga ah (Carnegie Center for International Peace).

“Imaaraatka, heerkan sirta ah wuxuu lagama maarmaan u yahay si loo yareeyo sumcad-xumada siyaasadeed—ha ahaato mid ka timaada dadweynaha deegaanka, oo diidi kara joogitaanka Imaaraatka, iyo sumcadda caalamiga ah ee dalka, gaar ahaan meelaha saldhigyadu u adeegeen inay taageeraan dhinacyada dagaallamaya ee waddamada colaaduhu la degeen,” ayaa lagu yiri warbixinta.

Imaaraatku kama uusan jawaabin su’aal ku saabsanayd eedeymaha ku jiray warbixinta Carnegie.

Qabanqaabooyin la mid ah oo laga sameeyay waddamada ku hareeraysan Suudaan waxay raacayaan qorshihii Imaaraatka ee Liibiya, ayuu yiri Hudson—hawlgallo bani’aadannimo oo lagu daboolayo gaarista hadafyadooda militari iyo siyaasadeed.

“Reer Chad waxay si cad Imaaraatka ugu fasaxeen inuu maamulo hawlgal taageero oo casri ah oo qarsoodi ah oo loogu talagalay RSF,” ayuu yiri. Imaaraatku kama uusan hadlin xiriirka uu la leeyahay Chad.

Sanadkii 2023, Imaaraatku wuxuu ku dhawaaqay inuu isbitaal guurguura ka dhisayo magaalada Amdjarass ee dalka Chad si uu u taageero qaxootiga Suudaan ee ka soo cararaya xuduudda Suudaan. Baarayaal ka tirsan Qaramada Midoobay ayaa sanadkii hore sheegay inay “la aamini karo” caddaymo muujinaya in Imaaraatku u isticmaalayay dhabbo diyaaradeed oo u dhow isbitaalka guurguura si uu hub ugu geeyo RSF-ta. Warbixin ka soo baxday Qaramada Midoobay sanadkan ayaa lagu sheegay in khubaradu ay dhowaan “awoodi waayeen inay xaqiijiyaan wareejinta agab militari” oo ka yimid Amdjarass kuna socday RSF-ta.

Afhayeenka Imaaraatka ayaa sheegay in eedeymaha ku saabsan inuu hub soo geliyo Suudaan ay yihiin “kuwo aan sal lahayn.” Sarkaalku si gaar ah ugama uusan jawaabin su’aal ku saabsanayd in hawlgalladiisa Chad loo isticmaalo in lagu taageero RSF-ta, laakiin dalku muddo dheer ayuu beeninayay arrintaas.

Dhowaanahan, Imaaraatku wuxuu xarun caafimaad ka furay Koonfurta Suudaan halkaas oo uu ku daweeyay “dhammaan kuwa u baahan, iyadoon loo eegin isir, diin, jinsi ama aragti siyaasadeed,” ayay Reem Kait, oo ah ku-xigeenka wasiir ku-xigeenka arrimaha siyaasadda ee wasaaradda arrimaha dibadda ee Imaaraatka, u sheegtay garsoorayaasha Maxkamadda Caalamiga ah ee Caddaaladda bishii Abriil.

Warbixin aan la daabicin oo soo baxday November oo ay aragtay Bloomberg, khubaro ka tirsan Qaramada Midoobay waxay sheegeen inay jirtay koror ku yimid duulimaadyada xamuulka ee ka imaanayay Imaaraatka kuna socday Amdjarass iyo N’Djamena intii u dhaxeysay May iyo Sebtembar 2024, taasoo ku soo beegantay xilli ay sii kordheen colaadaha magaalada El Fasher ee Suudaan, taasoo sare u qaadday suurtagalnimada “hawlgallo qarsoodi ah oo suurtagal ah.”

Bishii Maarso, dowladdan Khaliijka waxay wafdi heer sare ah oo uu ku jiro Al Nahyan u dirtay xerada qaxootiga ee Gorom ee magaalada Juba ee Koonfurta Suudaan si ay “u muujiyaan midnimo ay la leeyihiin bulshooyinka barakacay” ee ka soo cararay dagaalka Suudaan.

Isla bishaas, waxay xarigga ka jartay isbitaalkeeda guurguura ee gobolka Waqooyiga Bahr el Ghazal ee Koonfurta Suudaan, oo u dhow xuduudda Suudaan.

In kasta oo Imaaraatku sheegay in rugta caafimaadku ay “wax ka qaban doonto baahiyaha degdegga ah ee daryeelka caafimaadka,” qaar badan oo ka mid ah dadka lagu daweeyay isbitaalka ilaa hadda waxay ahaayeen askar dhaawac ah oo u dagaallamaysa RSF-ta, sida ay sheegeen laba sarkaal oo caafimaad oo deegaanka ah, kuwaasoo ka gaabsaday in magacyadooda la sheego cabsi ay ka qabaan aargoosi.

“Guud ahaan, Imaaraatku wuu kala duwayaa hawlihiisa. Aad ayuu diiradda u saaray Chad sidaa darteed wuxuu aaday Koonfurta Suudaan wuxuuna hadda eegayaa Jamhuuriyadda Afrikada Dhexe,” ayuu yiri Hudson, falanqeeyaha. “Tani waxay u muuqataa mid si qorshaysan oo istiraatiiji ah loo sameeyay.”