Ankara (Caasimada Online) – Dood kulul oo ka dhex qaraxday Baarlamaanka Turkiga oo ku saabsan heshiis dhul is-weydaarsi ah oo lala galay Soomaaliya, ayaa si weyn u ifisay kharashaadka iyo hadafyada istiraatiijiyadeed ee ku lammaanan siyaasadda arrimaha dibedda ee ballaaran ee Ankara ee ku aaddan dalka Geeska Afrika ku yaal.
Udub-dhexaadka doodda fadhigga baarlamaanka ee bisha Luulyo 2025 waxaa ah heshiis lagu dhisayo safaarad cusub oo Soomaaliya ku yeelanayso magaalada Ankara—tallaabadan oo astaan u ah xiriirka sii kordhaya ee Turkiga, balse kicisay su’aalo adag oo uga yimid xildhibaannada, kuwaas oo ku saabsan daah-furnaanta, kharashka, iyo faa’iidada ugu dambaysa ee ay u leedahay shacabka Turkiga.
Heshiiska, oo cinwaankiisu rasmi ahaan yahay “Hab-raaca Isku-qoondeynta Dhulalka ee Ergooyinka Diblomaasiyadeed,” ayaa markii hore la saxiixay sanadkii 2019, balse hadda uun ayaa la hor keenay Guddiga Arrimaha Dibedda si loo ansixiyo.
Sida ku cad qodobada heshiiska, Turkigu wuxuu ballan-qaaday inuusan bixinayn oo keliya dhul baaxaddiisu tahay 4,918 mitir oo isku wareeg ah oo ku yaal aagga diblomaasiyadeed ee magac-weyn ee Incek ee Ankara, balse sidoo kale inuu maalgelinayo oo kormeerayo dhismaha xarunta cusub ee safaaradda.
Tallaabadan ayaa lagu tilmaamay mid ka jawaab celinaysa dhul ka badan 61,000 oo mitir oo isku wareeg ah oo ay Soomaaliya hore ugu deeqday Turkiga magaalada Muqdisho, halkaas oo hadda ay ku taallo xarunta safaaradda ugu weyn ee Turkiga adduunka ku leeyahay—tasoo ay mas’uuliyiintu ku tilmaameen “xarunta diblomaasiyadeed iyo hawlfulineed ee gobolka” ee Ankara.
Intii uu socday kulanka guddiga, xildhibaannada mucaaradka ayaa heshiiska galiyay dabagal adag, gaar ahaan marka la eego baaqyadii dowladda ee ahaa in la sameeyo kharash yareyn qaran. “Kaliya ma bixinayno dhulka, balse sidoo kale waxaan dhisaynaa dhismaha,” ayuu ku dooday xubin guddiga ka tirsan oo lagu magacaabo Utku Çakırözer. “Ma naqaanno kharashka, mana naqaanno cida dhisi doonta. Miyaanay ahayn in arrintan la marsiiyo dabagal adag?”
Walaacyadu waxay sidoo kale gaareen dammaanad-qaadyada sharciyeed. Xildhibaan kale oo lagu magacaabo Yunus Emre ayaa su’aal ka keenay tallaabada uu Turkigu qaadi lahaa haddii ay Soomaaliya ka baxdo heshiiska. Iyagoo ka jawaabaya, mas’uuliyiin ka socday wasaaradda arrimaha dibedda ayaa guddiga u xaqiijiyay in wixii khilaaf ah lagu xallin doono “si is-afgarad ah,” taasoo ah qodob caadi ka ah heshiisyada noocan oo kale ah ee laba geesoodka ah.
Refik Ali Onaner, oo ah agaasimaha guud ee wasaaradda arrimaha dibedda u qaabilsan Waqooyiga iyo Bariga Afrika, ayaa sii caddeeyay in Turkigu uu si sharci ah u maamulayo wixii iibin ama wareejin mustaqbalka ah ee hantidaas, isagoo si cad u xaddiday in loo isticmaalo oo keliya hawlo diblomaasiyadeed.
Maal-gashiga isbaheysi istiraatiiji ah
Saraakiisha dowladda oo difaacayay hindisahan, waxay ku tilmaameen inuusan ahayn kharash iska caadi ah, balse uu yahay maalgashi muhiim ah oo lagu samaynayo isbahaysi istiraatiiji ah oo muddada-dheer ah.
Wasiir ku xigeenka arrimaha dibedda, Nuh Yılmaz, ayaa adkeeyay “nooca gaarka ah” ee xiriirka, isagoo ku nuuxnuuxsaday in heshiiskani uu muhiim u yahay adkaynta doorka Turkiga ee ah awood xasillooni ka abuurta Geeska Afrika oo leh muhiimad istiraatiiji-juquraafiyeed oo weyn, isla markaana ilaaliya marinka Baab al-Mandab iyo marinnada maraakiibta ee Badda Cas.
Ballan-qaadkan ayaa udub-dhexaad u ah aragtida ballaaran ee Turkiga ee Afrika, taasoo isku darsanaysa awoodda jilicsan, maalgashiga dhaqaale, iyo iskaashiga amniga si loo dhiso saameyn loogana hortago waddamada kula tartama gobolka, sida Imaaraadka Carabta iyo Sacuudi Carabiya. Yılmaz wuxuu si toos ah isbarbar dhig ugu sameeyay istiraatiijiyadda muddada-dheer ee Turkiga ee Suuriya, isagoo xusay in marka nabadgelyada la sugo, “garoonku wuxuu si dabiici ah ugu furmayaa ganacsatada Turkiga.”
Habkan amniga la siiyo mudnaanta koowaad ayaa durba si wanaagsan u hirgalay. Turkigu wuxuu Muqdisho ku leeyahay saldhiggiisa milatari ee ugu weyn ee dibedda, Saldhigga Anatolia, kaasoo tababaray in ka badan 15,000 oo askari oo Soomaali ah si ay ula dagaallamaan ururka Al-Shabaab ee xiriirka la leh Al-Qaacida. Iskaashigan ayaa si weyn loo ballaariyay bishii Febraayo 2024 markii la saxiixay Heshiiska Iskaashiga Difaaca iyo Dhaqaalaha oo 10 sano ah.
Heshiiskan taariikhiga ah wuxuu ciidamada badda ee Turkiga siinayaa awood ay kaga qayb qaataan sugidda amniga xeebta ballaaran ee Soomaaliya oo dhererkeedu yahay 3,333 kiiloomitir, taasoo awoodda badeed ee Turkiga gaarsiinaysa Badweynta Hindiya, isla markaana Ankara siinaysa saldhig istiraatiiji ah oo muhiim ah.
Dhinacyada dhaqaalaha iyo bini’aadannimada ayaa iyaguna la mid ah oo aad u ballaaran. Wadarta guud ee gargaarka iyo kaalmada uu Turkigu siiyay Soomaaliya tan iyo 2011 waxay kor u dhaaftay $1 bilyan oo doollar, oo ay ku jirto $3.5 milyan oo doollar oo lagu bixiyay deyntii Soomaaliya lagu lahaa ee hay’adda IMF.
Shirkadaha Turkiga, sida Albayrak Group iyo Favori LLC, ayaa maamula dekedda istiraatiijiga ah ee Muqdisho iyo garoonka diyaaradaha caalamiga ah. Inkastoo ganacsiga labada dal uu hoos uga dhacay $426 milyan sanadkii 2023 ilaa $384 milyan sanadkii 2024, haddana dadka taageersan waxay ku doodayaan in qiimaha istiraatiijiyadeed ee muddada-dheer uu ka miisaan culus yahay isbedbeddelka dhaqaale ee muddada-gaaban.
Dadka taageersan arrintan, xiriirku wuxuu ka sarreeyaa siyaasadda juquraafiga oo kaliya. “Sababta ay Soomaaliya ugu kalsoon tahay Turkiga marka loo eego waddamada kale way caddahay,” ayay tiri Derya Bakbak oo ah xildhibaanad ka tirsan xisbiga talada haya. “Turkigu wuxuu leeyahay taariikh nadiif ah, oo ka maran ceebtii iyo wasakhdii gumaysiga. Meel kasta oo uu Turkigu tago, wuxuu geeyaa caddaalad, horumar, iyo daacadnimo.”