Muqdisho (Caasimada Online) – Madaxweynaha Puntland, Siciid Cabdullaahi Deni, ayaa qaaday tallaabo daandaansi ah oo dalka gelisay qalalaasihii dastuuriga ahaa ee ugu xumaa muddo sannado ah, kaddib markii uu amray in la afduubo markab siday qalab ciidan oo muhiim u ahaa ciidanka qaranka.

Tallaabadan ayaa si weyn loogu cambaareeyay inay tahay ciyaar siyaasadeed oo taxadar la’aan iyo qorsheysan isugu jirta, taasoo khilaaf siyaasadeed u beddeshay loollan toos ah oo lagu wajaho dowladnimada Soomaaliya, isla markaana halis gelinaysa horumarkii jilicsanaa ee sannadaha lagu taamayay ee dhinaca xasiloonida.

Qabsashada markabka M/V SEA WORLD ee 18-kii Luulyo waa arrin aad uga weyn dhacdo badeed oo keliya; waa muujin dhab ah oo ka tarjumaysa mucaaradnimada fog ee Madaxweyne Deni ee ka dhanka ah dowladda federaalka — tallaabo halis ah oo uu ku horumarinayo damaciisa goboleed, isagoo ku beddelanaya amniga qaranka iyo nidaamka dastuuriga ah.

Jebin dastuur oo bareer ah

Dowladda Federaalka Soomaaliya ayaa si cad oo aan gabasho lahayn u cambaaraysay qabsashada markabka, kuna tilmaantay “afduub” sharci-darro ah iyo fal “burcad-badeednimo”.

Mowqifka dowladda wuxuu salka ku hayaa sharciga ugu sarreeya dalka. Qodobka 54-aad ee Dastuurka Kumeelgaarka ah ee Soomaaliya ee 2012-kii wuxuu si cad u qeexayaa in awoodaha qaybinta “arrimaha dibadda” iyo “difaaca qaranka” ay u gaar yihiin dowladda federaalka. Shixnadda saaran markabka SEA WORLD, oo qayb ka ahayd heshiis difaac oo laba geesood ah oo lala galay dalka Turkiga, waxay si toos ah u hoos imanaysaa awooddaas.

Markii uu amray ciidamadiisa inay qabtaan markab siday shixnad ciidan oo sharci ah, oo caalamku taageersan yahay, oo loogu talagalay Ciidanka Xoogga Dalka Soomaaliyeed, wuxuu Madaxweyne Deni si bareee ah u jebiyey dastuurka dalka, wuxuuna boobay awoodo uusan lahayn.

Tani maaha arrin leh madmadow sharci — waa weerar toos ah oo ulakac ah oo lagu qaaday mabaadi’da aasaasiga ah ee nidaamka federaalka Soomaaliya. Falkan daandaansiga ah waa natiijada ugu dambaysa ee silsilad iska-caabbin ah oo joogto ah oo ka imaanaysay maamulka Deni.

Xiisaddu waxay ka dartay bishii Maarso 2024, markii Madaxweyne Deni, oo qaadacay wadahadalladii dastuuriga ahaa ee heer qaran, uu ku hoggaamiyay Puntland inay kala laabato aqoonsigii ay u haysay dhammaan hay’adaha federaalka. Kala noqoshada aqoonsiga ayaa falcelin u ahayd wax-ka-beddel dastuuri ah oo uu meelmariyay baarlamaanka federaalka, kaasoo ay Puntland ku andacootay inuu yahay mid sharci-darro ah.

War-murtiyeedkeedii, Puntland waxay ku dhawaaqday inay “adeegsan doonto awoodaha dowlad madax-bannaan” — hanjabaad ay hadda ku fulisay awood ciidan. Dhaleeceeyayaashu waxay tilmaamayaan taariikhda maamul-maroorsiga siyaasadeed ee Deni inay caddeyn u tahay dabeecad keli-talisnimo oo ballaaran.

Sannadkii 2023-kii, isku daygiisii ahaa inuu si keli-talisnimo ah u beddelo nidaamka doorashada ee Puntland ayaa si weyn loogu arkay “awood-boob” loogu talagalay inuu xukunka ku kordhisto, taasoo kicisay iska-hor-imaadyo dhimasho sababay oo ka dhacay caasimadda gobolka ee Garoowe.

Maamulkiisa wuxuu sidoo kale galay siyaasad arrimo dibadeed oo u gaar ah, isagoo kulamo la yeeshay mas’uuliyiin Itoobiyaan ah iyadoo aysan ogeyn ama oggolaan dowladda federaalku — taasoo sii xoojinaysa aragtida ah inuu yahay hoggaamiye go’aansaday inuu ka shaqeeyo meel ka baxsan qaab-dhismeedka qaranka.

Carqaladeynta qaranka

In kasta oo maamulka Deni uu isku dayayo inuu qabashada markabka ugu marmarsiiyoodo amniga gobolka, haddana tallaabooyinkiisu waxay si toos ah u carqaladeeyeen halganka qaran ee lagula jiro kacdoonka al-Shabaab.

Rarkii la qabtay wuxuu ku socday saldhigga TÜRKSOM ee Turkigu ku maamulo Muqdisho, kaasoo tiir-dhexaad u ah dadaalka caalamiga ah ee lagu dhisayo Ciidan Qaran oo Soomaaliyeed oo xirfad leh. Xerada TÜRKSOM waa xarunta milatari ee ugu weyn ee Turkigu ku leeyahay dibadda, waxayna mas’uul ka tahay tababarka guutooyinka kommandooska ee sida gaarka ah u tababaran ee “Gorgor” oo ay Turkigu tababareen — kuwaasoo ka mid ah cutubyada ugu waxtarka badan ee la dagaallama al-Shabaab.

Isagoo hor istaagay shixnaddan muhiimka ah ee ka koobnayd gaadiidka gaashaaman ee ciidanka qaada iyo qoryaha lidka diyaaradaha, Deni wuxuu si firfircoon u hor istaagayaa xoojinta ciidamada safka hore kaga jira dagaalka ka dhanka ah argagixisada.

Habka fowdada ah ee qabashadu u dhacday ayaa sii wiiqday amniga. Isla markiiba qabashada kaddib, wararku waxay xaqiijiyeen in dad rayid ah oo deegaanka ah ay boobeen qaar ka mid ah hubka fudud ee markabka saarnaa, taasoo hub sharci-darro ah ku faafisay gobol xasaasi ah. Natiijadan halista ah waxay si toos ah uga hor imanaysaa hadafka Puntland ee ah xoojinta amniga, waxayna muujinaysaa cawaaqibka taxadar la’aanta ah ee ka dhashay ficillada Deni.

Waxaase kasii walaac badan, afhayeenka madaxtooyada Puntland ayaa sheegtay in qaar ka mid ah hubka saarnaa markabka aysan lahayn dowladda, balse ay lahaayeen ganacsato hub oo gaar loo leeyahay oo Muqdisho jooga, kuwaasoo la soo xiriiray si ay u codsadaan in markabka loo sii daayo. Sheegashadan — haddii ay run tahay — waxay tilmaamaysaa arrin mugdi ku jiro oo ka baxsan is-dhaafsi fudud oo dowlad-ilaa-dowlad ah, waxayna dhalinaysaa su’aalo culus oo ku saabsan faafitaanka hubka oo maamulka Deni uu hadda dhexda iska geliyay.

Tusaale halis ah

Go’aanka Madaxweyne Deni ee ah inuu hanti ammaan qaran u afduubto dano siyaasadeed wuxuu matalayaa khalad xisaabeed culus oo yeelan kara cawaaqib xumo ba’an. Waa weerar lagu qaaday nidaamka dastuuriga ah, waa khayaano lagu sameeyay dadaalka qaran ee la dagaalanka argagixisada, waana tallaabo xasilooni-darro abuuraysa oo halis gelinaysa in Soomaaliya dib loogu celiyo colaaddii baahsanayd ee ay sida adag uga soo baxday.

Dhacdadani waxay tusaale halis ah u noqonaysaa dowlad-goboleedyada kale ee xubnaha ka ah federaalka. Haddii loollanka Puntland uu ku guuleysto cawaaqib la’aan, waxay ku dhiirri-gelin kartaa madaxda kale ee gobollada — sida kuwa Jubaland, oo iyaguna xiisado is-mari-waa ah la galay Muqdisho — inay ku daydaan.

Tani waxay horseedi kartaa kala qeybsanaan tartiib-tartiib ah oo ku timaada dowladda Soomaaliya, iyadoo gobol kasta oo xeeb leh uu ku dhawaaqayo awood u gaar ah, taasoo abuuri karta isku-darka maamul-goboleedyo yaryar oo iska soo horjeeda.

Ayadoo uu markabka M/V SEA WORLD ku hoos jiro gacanta Puntland ee Boosaaso, wuxuu calaamad cad u yahay sida hamiga siyaasadeed ee hal hoggaamiye goboleed uu halis u gelin karo amniga iyo midnimada qaran dhan. Beesha caalamka iyo shacabka Soomaaliyeed waxay hadda eegayaan in falkan iska caabinta dastuuriga ah la oggolaan doono inuu sii jiro — iyo in sarreynta sharcigu ka adkaan doonto siyaasadda kala qeybinta.