Soomaaliya waxa ay markale taagan tahay meel xasaasi ah oo ku aaddan socdaalkeeda dhanka dhismaha dowladnimada iyo dimuqraadiyadda. Inkastoo ay jiraan horumarro la taaban karo oo laga sameeyay dhanka federaaleynta, wadahadalka, iyo dhisidda hay’adaha qaranka, haddana hal caqabad oo qotodheer ayaa weli ah mid carqaladeynaysa midnimada qaran iyo horumarka dimoqraadiyadeed: nidaamka awood-qeybsiga beelaha ee 4.5 oo duugoobay kana turjumaya kala-qaybsanaan.

Nidaamkan 4.5 waxaa markii hore loogu talagalay in uu noqdo hannaan ku-meelgaar ah oo lagu xaqiijinayo in beelaha ay isku arkaan siyaasadda kadib dagaalkii sokeeye. Wuxuu awoodda siyaasadeed u qeybiyay afarta beelood ee waa weyn, halka “bar-beelood” loo qoondeeyay beelaha laga tirada badan yahay. Muddo ku dhow labaatan sano, nidaamkan ayaa noqday habka lagu magacaabo xildhibaannada baarlamaanka—ma aha cod dadweyne, balse waa doorasho ay sameeyaan odayaasha dhaqanka iyo ergooyin la magacaabo.

Inkastoo nidaamkani uu waagii hore xalka u ahaa xaalad dagaal kadib, maanta wuxuu noqday mid siyaasadeed oo wax curyaaminaya; wuxuuna sii hurinayaa kala-qaybsanaan, musuq-maasuq, iyo sinaan la’aan. Waa waqtigii Soomaaliya ay ka gudbi lahayd nidaamkan 4.5 oo ay u dhaqaaqi lahayd dhisidda dimoqraadiyad dhab ah oo ku saleysan “hal qof, hal cod.”

Nidaam duugoobay oo horseeda kala-qaybsanaan

Cilladda ugu weyn ee nidaamka 4.5 ayaa ah in uu beel-nimo u beddelay saldhigga matalaadda siyaasadeed. Halkii uu mideyn lahaa shacabka una dhisi lahaa aqoonsi qaran, wuxuu sii fogeeyay kala-jabka bulshada. Hoggaamiyeyaasha siyaasadeed looma doorto aragtidooda siyaasadeed ama kartidooda, balse waxay kusoo baxaan daacadnimo ay u muujiyaan beelahooda. Tani waxay carqaladeynaysaa dhismaha hay’ado xooggan iyo siyaasad ku dhisan mabaadi’ iyo ajande cad.

Sidoo kale, nidaamkan wuxuu si toos ah u liidayaa codka shacabka Soomaaliyeed, gaar ahaan haweenka iyo beelaha laga tirada badan yahay. In kasta oo haweenku yihiin in ka badan 50% bulshada, haddana matalaaddooda siyaasadeed waxay ku egtahay astaamo un, weligoodna ma gaarin 30% saamiga lagu ballanqaaday. Dhanka beelaha laga tirada badan yahay, qaybta “0.5” ma aha oo kaliya tiro aan caddaalad ahayn, balse waa xasuusin joogto ah oo ay uga mid yahiin muwaadiniinta heerka labaad.

Musuq-maasuq iyo isla xisaabtan la’aan

Doorashooyinka Soomaaliya ku dhisan nidaamka 4.5 waa kuwa dadban, taas oo la micno ah in aysan lahayn daahfurnaan iyo isla xisaabtan. Kursiga baarlamaanka waxaa inta badan helaya cidda lacagta badan bixisa ama heshiisyo gaar ah kula gasha saaxiibbo siyaasadeed.

Sidaas darteed, xildhibaannada lasoo doortay ma ahan kuwo u xilsaaran shacabka, balse waxay daacad u yihiin cidda maalgelisay ama beesha ay ka soo jeedaan. Nidaamkan wuxuu aasaas u yahay kalsooni darro shacabka ka haysta dowladda, wuxuuna sii hurinayaa niyad-jabka dadweynaha.

Runtii, nidaamka 4.5 wuxuu isu beddelay suuq siyaasadeed oo ay sharciyadda lagu iibsado halkii lagu kasban lahaa.

Fursado la seegay iyo baahida wax-ka-bedel

Madaxweynihii hore Maxamed Cabdullaahi “Farmaajo” wuxuu xafiiska ku yimid ballanqaadyo isbeddel doorasho, oo ay ugu weynayd u gudbidda cod dadweyne. Si kastaba ha ahaatee, xukuumaddiisu ma aysan xaqiijin ballanqaadkaas. Markii uu dhammaaday muddo xileedkiisii 2021 iyadoo aysan doorasho dhicin, wuxuu isku dayay in uu xilka iska sii hayo isagoo tixraacaya dib-u-dhac dhacay. Talaabadan ayaa dhalisay iska hor imaadyo hubeysan oo ka dhacay Muqdisho, waxayna si weyn u dhaawacday sumcaddiisa siyaasadeed.

Dhanka kale, Madaxweynaha hadda, Xasan Sheekh Maxamuud, wuxuu doortay hab nabadeed iyo mid wada-tashi leh. Wuxuu qiray muhiimadda ay leedahay nidaamka “hal qof, hal cod,” hase yeeshee wuxuu sidoo kale aqoonsan yahay in Soomaaliya aysan weli heysan hay’ado iyo xaalad siyaasadeed oo u qalma doorashooyin toos ah. Xukuumaddiisu waxay hadda wadataa hannaan doorasho oo lagu saleynayo tillaabo-tillaabo, taasoo isku dheellitireysa isbeddel waara iyo xasillooni degdeg ah.

Habkaasi macquulka ah wuxuu bixin karaa rajo—laakiin kaliya haddii uu keeno burburinta nidaamka 4.5, halkii uu dib ugu habeyn lahaa qaab cusub.

Jid dhab ah oo loo mari karo isbeddelka

Burburinta nidaamka 4.5 ma ahan arrin sahlan. Waxay u baahan tahay dib-u-eegis dastuurka, heshiis siyaasadeed oo guud iyo dhisidda hay’ado adag. Si kastaba ha ahaatee, waxaa jira dhowr tallaabo oo muhiim ah oo lagu bilaabi karo durba:

1. In la bilaabo wadatashi qaran oo lagu dhisayo heshiis guud oo ku aaddan doorasho ku saleysan codka muwaadiniinta.
2. In laga hirgaliyo doorashooyin toos ah gobollada amniga leh si loogu tijaabiyo suurta-galnimada isbeddelka guud.
3. In la xoojiyo Guddiga Madaxa Bannaan ee Doorashooyinka Qaranka (NIEC) si uu u noqdo mid awood leh, dhex-dhexaad ah oo si buuxda u haysanaya kheyraadka.
4. In dib-u-habeyn lagu sameeyo sharciyada doorashooyinka iyo nidaamka diiwaangelinta, oo ay ku jiraan aqoonsiga biometric iyo liisaska codbixiyeyaasha oo hufan.
5. In lagu maalgeliyo wacyigelin bulsho si muwaadiniintu u fahmaan xuquuqdooda iyo muhiimadda ka qeybgalka dimuqraadiyadeed.

Beesha caalamkana door muhiim ah ayay ku leedahay—laakiin ma ahan in ay Soomaaliya ku qasbaan jadwal aan suurtagal ahayn. Taas beddelkeeda, waa in ay taageeraan geeddi-socodka Soomaalida ay leeyihiin, iyagoo bixiya taageero farsamo, garab amni, iyo diblomaasiyad dulqaad leh oo ixtiraamta milgaha qaranimada.

Gunaanad: Wakhtigu wuu socdaa

Nidaamka awood-qeybsiga beelaha ee 4.5 wuxuu ka baxay waayihiisii. Waxa uu ahaa hannaan nabad-dhisid ku-meelgaar ah balse wuxuu isu rogay caqabad weyn oo hor taagan dimuqraadiyadda iyo horumarka qaran. Maalin kasta oo uu sii jiro waa maalin kale oo dib loogu dhigayo sidii Soomaaliya u noqon lahayd dal dimuqraadi ah oo muwaadin kasta uu lahaado cod siman.

Hadafka “hal qof, hal cod” waa in uusan noqon riyo fog. Haddii ay jirto rabitaan siyaasadeed iyo qorshe istiraatiiji ah, waxaa suurtagal ah—waana in uu saldhig u noqdaa wejiga xiga ee taariikhda Soomaaliya.

Sida maahmaahda Soomaaliyeed ay dhigayso: “Dib u dhaca maanta, waa dhaawaca berri.” Soomaaliya ma awooddo in ay sii sugeyso.

Waxaa qoray: Said Hassan (Careys), falanqeeye amni. Waxaa lagala xiriiri karaa: saidhassan18@live.com.