Ankara (Caasimada Online) – Faah-faahin dheeraad ah ayaa ka soo baxaysa sababta burburisay dadaal diblomaasiyadeed oo muddo sannad ah uu hormuud ka ahaa dalka Turkiga, kaas oo lagu doonayay in lagu xalliyo muran xasaasi ah oo u dhexeeya Itoobiya iyo Soomaaliya oo ku saabsan helitaanka badda, sida ay xaqiijiyeen diblomaasiyiin.

Wadahadalladu waxay hakadeen kadib markii ay Itoobiya diidday soo jeedintii Soomaaliya ee ku saabsanayd isticmaalka dekedaha, iyadoo dalbatay in si madax-bannaan loogu wareejiyo qeyb ka mid ah dhulka xeebta ah si ay uga dhisto saldhig ciidan badeed—tallaabadaas oo Muqdisho ay u aragtay xadgudub ka dhan ah madax-banaanideeda dhuleed.

Wadahadalladii waa la hakiyay gebi ahaanba, waxaana la soo sheegayaa in Ra’iisul Wasaaraha Itoobiya, Abiy Ahmed, uu dib u bilaabay wada xaajoodyo qarsoodi ah oo uu la leeyahay maamulka gooni-goosadka ah ee Somaliland, kuwaas oo ku saabsan heshiis kireysi dhul-badeed oo muran badan dhaliyay. Burburka aan la shaacin ee “geeddi-socodkii Ankara” ayaa si hoose loo qiray intii uu socday Madasha Isku-xirka Gaadiidka Adduunka (Global Transport Connectivity Forum), oo lagu qabtay magaalada Istanbul intii u dhaxaysay 27-ka ilaa 29-ka Juun.

Sida ay sheegeen saraakiil xog-ogaal u ah wadahadallada oo codsaday inaan magacooda la sheegin, ma jirin wax kulamo rasmi ah oo dhexmaray labada dhinac tan iyo markii ay wadahadalladii farsamo burbureen bishii Abriil.

Madax-bannaanida iyo badbaadada qaran

Dhex-dhexaadintan uu Turkigu hoggaaminayay, oo ku bilaabatay rajo weyn sannadkii hore, waxay higsanaysay in xal diblomaasiyadeed loo helo dedaalkii muddo tobannaan sano ah ay Itoobiya ugu jirtay helitaanka marin badeed oo lagu kalsoonaan karo. Itoobiya, oo ah waddan aan bad lahayn tan iyo xorriyaddii Eritrea sannadkii 1993-kii, waxay u aragtaa helitaanka marin badeed arrin lama huraan u ah jiritaankeeda dhaqaale iyo amni.

Intii ay socdeen wada-xaajoodyada, dawladda Soomaaliya oo uu hoggaamiyo Madaxweyne Xasan Sheekh Maxamuud, ayaa soo bandhigtay soo jeedin ah in Itoobiya ay si wadajir ah u maamusho isla markaana uga faa’iidaysato ganacsi ahaan mid ka mid ah afarta dekedood ee waaweyn: Muqdisho, Hobyo, Marka, ama Baraawe.

Si kastaba ha ahaatee, Wasiirka Arrimaha Dibadda ee Itoobiya, Gedion Timothewos, ayaa si rasmi ah u diiday soo jeedimahaas bishii Febraayo. Maamulka Ra’iisul Wasaare Abiy wuxuu si cad u muujiyay hadafkiisa ugu dambeeya: inuu helo marin badeed oo madax-bannaan si uu u dhiso saldhig ciidan badeed oo Itoobiya leedahay. Dhanka Soomaaliya, oo tobannaan sano la daalaa dhacaysay dagaallo sokeeye isla markaana u halgamaysa sidii ay u soo celin lahayd awoodda dawladda dhexe, in ay ka tanaasusho madax-bannaanida qayb ka mid ah dhulkeeda waxay ahayd xariiq cas oo aan laga gudbi karin.

Iyadoo wadahadalladii uu Turkigu hoggaaminayay ay ku guuldarraysteen inay midho dhalaan, Addis Ababa ayaa lagu soo warramayaa inay ku laabatay qorshaheedii kale ee muranka dhaliyay. Dawladda Ra’iisul Wasaare Abiy ayaa la sheegay inay dib u bilowday wadahadallo aan shaacsanayn oo ay la leedahay maamulka Somaliland, oo ah gobol ku dhawaaqay inuu ka go’ay Soomaaliya sannadkii 1991-kii balse aan helin aqoonsi caalami ah.

Bishii Janaayo 2024, Itoobiya iyo Somaliland waxay kala saxiixdeen Heshiis Is-afgarad (MoU) kaas oo gilgilay gobolka. Heshiiskan wuxuu dhigayay in dhul-badeed dhererkiisu yahay 20 kiilomitir (12 mayl) laga kireeyo Itoobiya muddo 50 sano ah, taasoo ay ku beddelanayso saami ay ku yeelato shirkadda Ethiopian Airlines iyo, tan ugu muhiimsan, suurtagalnimada aqoonsi diblomaasiyadeed oo la siiyo dawladnimada Somaliland.

Soomaaliya waxay si degdeg ah heshiiskaas ugu cambaaraysay “fal gardarro ah” iyo xadgudub bareer ah oo ka dhan ah madax-bannaanideeda, iyadoo xiriirkii diblomaasiyadeed u jartay Itoobiya, waxayna ku guulaysatay inay taageero diblomaasiyadeed ka hesho Ururka Jaamacadda Carabta (Arab League) iyo saaxiibbada kale ee caalamka. Heshiiskaas, oo aan weli la dhameystirin, ayaa weli ah isha ugu weyn ee xiisadda hadda jirta.

Dhabarjabka diblomaasiyadeed ee Turkiga

Hakinta wadahadallada waxay dhabarjab weyn ku tahay Turkiga, oo maalgashi badan ku bixiyay sidii uu u noqon lahaa ciyaaryahan diblomaasiyadeed oo muhiim ah iyo saaxiib amni oo Geeska Afrika ku leh. Xilligii Madaxweyne Recep Tayyip Erdoğan, Ankara waxay xiriir adag la yeelatay Muqdisho iyo Addis Ababa labadaba.

Turkigu wuxuu saldhiggiisa militari ee ugu weyn ee dibadda ku leeyahay magaalada Muqdisho, halkaas oo uu ku tababaro ciidanka qalabka sida ee Soomaaliya. Isla mar ahaantaana, wuxuu noqday saaxiib dhaqaale iyo mid difaac oo muhiim u ah Itoobiya, isagoo si gaar ah uga iibiyay diyaaradaha aan duuliyaha lahayn ee militariga.

Ankara waxay rajaynaysay inay ka faa’iidaysato xiriirradan si ay u fududayso heshiis taariikhi ah oo xaqiijin lahaa saamaynteeda gobolka, kaas oo ku yaal marinnada maraakiibta caalamiga ah ee muhiimka ah ee Badda Cas iyo Gacanka Cadmeed. Guuldarrada laga gaaray in la isku soo dhoweeyo labada dhinac ee mowqifyadoodu sida weyn u kala fog yihiin ayaa hoosta ka xariiqaysa sida uu u qotodheer yahay muruganka khilaafkani.

Xiriirka oo istaagtay ayaa hadda abuuraya firaaq diblomaasiyadeed. Collaaddii taariikhiga ahayd ee u dhaxaysay Soomaaliya iyo Itoobiya, oo dagaallo ku dhexmareen gobolka Ogaadeen qarnigii 20-aad, ayaa xaaladda hadda taagan sii murginaysa.

Falanqeeyayaasha gobolka ayaa walaac ka muujinaya in haddii aan la helin waddo dhexdhexaadin oo shaqaynaysa, ay kordhi karto halista is-faham-waa iyo isku dhac, taasoo sii wiiqi karta xasiloonida gobol horeyba ula tacaalayay isbeddello siyaasadeed, dhibaatooyin cimilada la xiriira, iyo khataraha kooxaha xagjirka ah.