Naiorbi (Caasimada Online) – Dowladda Kenya ayaa daah-furtay siyaasad cusub oo taariikhi ah oo dal-ku-galka fiisaha la’aan ah ugu oggolaanaysa dhammaan dalalka Afrika, balse waxay si gaar ah uga reebtay Soomaaliya ayada oo mar kale muujineysa yasmo iyo takoor.
Xeerkan cusub, oo udub-dhexaad u ah ajandaha Madaxweyne William Ruto ee lagu dhiirrigelinayo dalxiiska iyo maalgashiga, ayaa gebi ahaanba meesha ka saaraya nidaamkii hore ee fiisaha, waxaana lagu beddelay nidaam qasab ah oo ah Ogolaanshaha Socdaalka ee Elektarooniga ah (Electronic Travel Authorization – ETA).
Iyadoo arrintani ay u fududeyneyso gelitaanka dalka inta badan qaaradda, haddana muwaadiniinta ka imaanaya Soomaaliya iyo Liibiya uma qalmaan habraacan la fududeeyay, waana inay weli maraan shuruucdii hore ee fiisaha looga baahnaa.
Ka reebitaankan ayaa dad badan oo Soomaali ah u arkaan waji-gabax diblomaasiyadeed oo weyn, gaar ahaan marka la eego xiriirka ganacsi, amni, iyo diblomaasiyadeed ee ballaaran ee ka dhexeeya labada dal ee deriska ah ee Bariga Afrika.
Dowladda Federaalka Soomaaliya weli war rasmi ah kama soo saarin go’aankan, kaasoo u muuqda mid ka hor imaanaya heshiisyo laba geesood ah oo horey loo galay oo ujeedadoodu ahayd in la fududeeyo isku-socodka dadweynaha ee labada waddan.
Isbeddelka siyaasaddan ayaa dhaqan galay horraantii 2025, taasoo fulinaysa ballanqaad uu horay u sameeyay Madaxweyne Ruto oo ahaa in Kenya laga dhigo “waddan aan fiiso lahayn.” Hadafka lagu sheegay waa in meesha laga saaro caqabadaha hortaagan gelitaanka dalka, si loo dhiirrigeliyo dalxiiska, ganacsiga, iyo is-dhaafsiga dhaqamada.
Sida ku cad nidaamka cusub, socotada ka imaanaya waddamada u qalma uma baahna inay sii dalbadaan fiiso. Taas beddelkeeda, waa inay internetka ka helaan Ogolaanshaha Socdaalka Elektarooniga ah (ETA) ka hor inta aysan safrin, iyagoo gudbinaya xogtooda shakhsiga ah si baaritaan hordhac ah loogu sameeyo.
Si kastaba ha ahaatee, war-saxaafadeed ka soo baxay Wasaaradda Arrimaha Gudaha iyo Maamulka Qaranka ee Kenya ayaa xaqiijiyay in Soomaaliya iyo Liibiya laga reebay nidaamkan. “Go’aanka waxaa lagu saleeyay caqabadaha amni iyo xasilooni darrada ka jirta labadaas waddan,” ayuu yiri sarkaal ka tirsan wasaaradda. “Tani waa tallaabo ku-meel-gaar ah oo dib u eegis lagu samayn doono marka ay xaaladuhu is beddelaan.”
Xiriir adag oo isku murugsan
Ka-reebitaankan ayaa noqonaya qodob cusub oo xiisad ka dhex abuuraya xiriirka taariikh ahaan isku-murugsanaa ee Kenya iyo Soomaaliya. Labada dal ayaa si rasmi ah isaga kaashada dagaalka ka dhanka ah kooxda Al-Shabaab, iyadoo kumanaan ka tirsan Ciidanka Difaaca Kenya (KDF) ay qayb ka yihiin Hawlgalka Ku-meel-gaarka ah ee Midowga Afrika ee Soomaaliya (ATMIS).
Inkastoo uu jiro iskaashigan dhinaca amniga ah, haddana xiriirka diblomaasiyadeed ayaa inta badan ahaa mid ay xiisado hareeyeen. Xiisaddu waxay cirka isku shareertay kaddib markii Maxkamadda Cadaaladda Adduunka (International Court of Justice – ICJ) ay sannadkii 2021 go’aan inteeda badan u xukmisay Soomaaliya muran badeed muddo dheer soo jiitamayay, xukunkaas oo ay Kenya diidday inay aqoonsato.
Dhinaca dhaqaalaha, labada waddan aad ayay isugu xiran yihiin. Kenya waa mid ka mid ah dalalka waxyaabaha ugu badan u dhoofiya Soomaaliya, ganacsiga xuduudda ee qaadka (oo sidoo kale loo yaqaan miraa) waa warshad malaayiin doollar ah oo u adeegta sidii awood dhaqaale oo ay Nairobi cadaadis ku saari karto.
“Tani waa tallaabo niyad-jab leh,” ayuu yiri ganacsade Soomaaliyeed oo ku sugan xaafadda Islii (Eastleigh) ee Nairobi, oo ah xarun ganacsi oo ay Soomaalidu ku badan tahay. “Waxaan leenahay heshiisyo isku-socod xor ah, haddana waa nalagu soocayaa. Waxay dhib u geysaneysaa ganacsiga, waxayna dhaawaceysaa dareenka walaaltinnimo.”
Ka saarista Liibiya ayaa lala xiriirinayaa xasilooni darrada iyo iskahorimaadyada baahsan ee la degay waddankaas Waqooyiga Afrika tan iyo markii la riday xukunkii Muammar Gaddafi sannadkii 2011, taasoo xaaladdeeda amni ka dhigaysa mid ay siyaasiyiinta Kenya u arkaan inay la mid tahay tan Soomaaliya.
Iyadoo maamulka Madaxweyne Ruto uu wado ajande dhaqaale oo ballaaran oo ku dhisan furfurnaan, haddana go’aankani wuxuu iftiiminayaa caqabadaha amni ee joogtada ah ee weli saamaynta ku leh siyaasaddiisa arrimaha dibedda, isagoo abuuraya kala qaybsanaan aan wanaagsaneyn oo dhex marta Kenya iyo dal deris la ah oo masiirkoodu si aan kala go’i karin isugu xiran yahay.