Zurich (Caasimada Online) — Hay’ad fadhigeedu yahay Switzerland oo u doodda xuquuqda aadanaha ayaa maalintii Khamiista ku eedaysay xukuumadda dalkaas inay qorshaynayso tarxiil qarsoodi ah oo Soomaaliya loogu qaadayo dad iyadoo la adeegsanayo duulimaadyo khaas ah.
Kooxdan ayaa sheegtay in mas’uuliyiintu ay u diyaar garoobayaan inay muhaajiriin si qasab ah ugu celiyaan Muqdisho.
Kooxdan oo lagu magacaabo Augenauf (“Indho Furan”), ayaa war-saxaafadeed ay soo saartay ku sheegtay in Hay’adda Arrimaha Socdaalka ee Dawladda (SEM) ay tallaabadan qaadayso iyada oo aan haysan ogolaansho rasmi ah oo ay ka hesho hay’adaha Soomaaliya.
Hay’addu, oo soo xiganaysa galal la xiriira socdaalka oo ay sheegtay inay heshay, waxay sheegtay in duulimaadka ugu horreeya la qorsheeyay “sida ugu dhakhsaha badan ee suurtogalka ah.”
Siyaasadda tarxiilka ee Switzerland
Siyaasadda tarxiilka ee Switzerland ayaa la adkeeyay sannadihii la soo dhaafay.
Daraasad ay xukuumaddu gacan ka geysatay sannadkii 2006 ayaa lagu sheegay in xilligaas “aanay jirin wax Soomaali ah oo ay Swiss-ku si qasab ah ugu celiyeen Soomaaliya…”
Wixii xilligaas ka dambeeyay, cod-bixiyeyaashu waxay meelmariyeen “Hindisaha Tarxiilka” (Deportation Initiative) oo muran dhaliyay. Wuxuu oggolaanayaa in si toos ah loo masaafuriyo dadka aan muwaadiniinta ahayn ee lagu helo dambiyo cayiman. Hay’adda Amnesty International ayaa ka digtay in tallaabadan ay ku xadgudbi karto sharciga caalamiga ah.
Sida ku xusan tirakoobka federaalka ee 2020, waxaa dalka Switzerland ku noolaa 5,459 muwaadin oo Soomaali ah.
Qodob muhiim ah oo warbixinta lagu sheegay ayaa ah in mas’uuliyiinta Switzerland ay bixiyaan dokumeentiyo safar oo iyaga u gaar ah si ay uga tallaabsadaan iskaashi la’aan ka timid dhanka Muqdisho.
Augenauf waxay sheegtay in muhaajiriinta ay arrintan khusayso aysan haysan dukumeentiyada safarka ee Soomaalida ee looga baahan yahay duulimaad.
Kooxdu waxay ku eedaysay in Waaxda Federaalka ee Caddaaladda iyo Booliska (FDJP) ay “iyadu soo saartay waxa loo yaqaan laissez-passer (dokumeentiyada safarka ee beddelka ah) oo loogu talagalay muhaajiriinta Soomaalida.”
Waxay sheegtay inay heshay dukumeenti noocan oo kale ah oo ku jiray galka (faylka) mid ka mid ah muhaajiriinta, waxayna ku tilmaantay dhaqankaas mid “aan hore loo aqoon oo naxdin leh.”
Wargeyska Swiss-ka ah ee WOZ – die Wochenzeitung ayaa sidoo kale ka warbixiyay natiijooyinkan.
Eedeymo ku saabsan ‘awood xad-dhaaf ah’
Hay’addan u doodda xuquuqda aadanaha, oo la aasaasay 1995-kii, ayaa ka warbixisay “awoodda xad-dhaafka ah” ee ay sheegtay in mas’uuliyiintu u adeegsadaan tarxiillada qarsoodiga ah ee Soomaaliya loo qorsheeyay.
Muhaajiriinta waxaa la gelin karaa xabsi maamul muddo gaaraysa 18 bilood ka hor duulimaadka. “Marka uu duulimaadku soo dhowaado, dhibanayaasha waxaa qolalkooda kala baxa koox booliis ah oo si weyn u hubeysan waxaana lagu go’doomiyaa qolal gaar ah oo ku yaalla gegida diyaaradaha,” ayay warbixintu eedaysay.
Haddii ay shakhsiyaadku diidaan, Augenauf waxay sheegtay in booliisku “ay si buuxda uga silsiladeeyaan gacmaha iyo lugaha” ayna “si qasab ah koofiyad adag madaxa u geliyaan dhibanayaasha.”
Diyaaradda dhexdeeda, shakhsiyaadku waxay ku sii jiraan iyagoo silsiladaysan. Warbixintu waxay sheegtay in ugu yaraan saddex askari oo boolis ah ay weheliyaan qof kasta.
Kooxdu waxay sheegtay inay la socoto ugu yaraan hal isku day bishii Luulyo 2025 oo la doonayay in nin Soomaali ah lagu tarxiilo duulimaad rakaab ah oo caadi ah. Duuliyihii diyaaradda “wuu diiday inuu qaado ninkaas,” sida ay sheegtay Augenauf.
Mas’uuliyiinta Switzerland, sida ay kooxdu sheegtay, waxay tarxiilka ku sababeeyaan iyagoo muhaajiriinta ku tilmaamaya “dambiilayaal halis ah oo ku caan baxay rabshado iyo kufsi.” Augenauf ayaa taas ku gacan sayrtay, kuna tilmaantay “borobogaando,” waxayna sheegtay, “Inta badan dadka ay Switzerland doonayso inay tarxiisho ma aha kuwo si gaar ah halis u ah.”
‘Heshiis qarsoodi ah oo socdaalka ku saabsan’
Eedeymahan ayaa ka dambeeyay kulan bishii Luulyo 2025 ka dhacay dalka Switzerland oo ay yeesheen wafdi ka socday Hay’adda Socdaalka iyo Jinsiyadaha Soomaaliya (ICA) iyo dhiggeeda Switzerland. Labada dhinac ayaa kala saxiixday heshiis ku saabsan iskaashi dhow oo xagga socdaalka ah.
Iyada oo qayb ka ah iskaashigaas, Switzerland waxay ku taageeraysaa hay’adaha Soomaaliya qalabka lagu hubiyo baasaboorrada iyo barnaamij tababar ah.
Augenauf waxay ku eedaysay in taageeradan “ay u badan tahay in looga gol leeyahay in lagu fududeeyo oggolaanshaha ay hay’adaha Soomaalidu siinayaan duulimaadyada tarxiilka.” Waxay sheegtay in faylasha ay dib u eegtay ay ku jiraan “caddeymo muujinaya in mas’uuliyiinta Switzerland ay isku dayeen inay oggolaansho u helaan hal duulimaad ama ka badan oo khaas ah… intii ay socdeen kulamadaas.”
Saraakiil ka tirsan SEM iyo FDJP, iyo sidoo kale afhayeenno u hadlay dowladda Soomaaliya, ayaan si degdeg ah uga soo jawaabin codsiyo ay Caasimada Online u dirtay oo ku saabsan inay ka faalloodaan eedeymahan gaarka ah.
Dowladda Soomaaliya ayaa dhowaan “si adag” u beenisay eedeymo tan la mid ah. Bayaan soo baxay 8-dii Oktoobar oo lagaga jawaabayay warbixino ku saabsan “heshiis qarsoodi ah” oo lala galay Sweden, ayuu xafiiska ra’iisul wasaaruhu ku beeniyay dhammaan eedeymaha ku saabsan in kaalmo lagu xiray tarxiil, isagoo ku tilmaamay “kuwo been abuur ah, marin habaabin ah, oo aan sal iyo raad toona lahayn.”
Wadamada kale ee Yurub ayaa ka wadahadlay celinta dadka. Germany iyo Soomaaliya waxay ku heshiiyeen heshiis tarxiil dabayaaqadii 2024.
Xaalad sharci oo muran ka taagan yahay
Switzerland ayaa hore dad ugu masaafurisay Soomaaliya, inkastoo kiisaska noocan oo kale ah ay weli yihiin kuwo naadir ah.
Sannadkii 2019, mas’uuliyiintu waxay Soomaaliya u tarxiileen “wadaad nacayb faafiye” caan ahaa oo ku noolaa Winterthur. Warbaahinta Switzerland ayaa sheegtay in kiiska “ay sii murgisay… in wadaadku aanu haysan wax dukumeenti ah iyo inuu diiday la shaqaynta saraakiisha socdaalka.”
Doodda ku saabsan dib u celinta qasabka ah ee Soomaaliya ayaa imaanaysa xilli baarlamaanku uu ka baaraandegayo soo jeedinno kale oo adag oo ku aaddan socdaalka.
Bishii Abriil 2024, guddi baarlamaani ah ayaa taageeray qorshe magangelyo-doon Eritrean ah oo la diiday dib loogu celinayo Afrika iyadoo la sii marinayo dal saddexaad, qorshe la mid ah kan “Hindisaha Rwanda” ee UK. Soo jeedinta ayaa la horumariyay inkastoo wasiirka caddaaladdu uu ka digay in laga yaabo inaanay suurtogal ahayn, iyo dhaleecayn ah inay tahay “mid sharci ahaan xasaasi ah.”
Hay’adda Amnesty International ayaa dhaleecaysay “Hindisaha Tarxiilka” ee Switzerland, iyadoo ka digtay inuu ku xadgudbi karo sharciga caalamiga ah, gaar ahaan mabda’a celin-la’aanta, kaas oo mamnuucaya in qof dib loogu celiyo waddan uu halis ugu jiro jirdil ama matesin.
In kasta oo uu murankani jiro, Soomaaliya waxay weli tahay waddan mudnaanta u leh iskaashiga horumarineed ee Switzerland ee hoos yimaada barnaamijka Geeska Afrika 2022–2025. Istaraatiijiyaddan waxay diiradda saaraysaa “socdaalka iyo badbaadinta.”
Warbixinnada Qaramada Midoobay ayaa sii wada inay tilmaamaan xaalad weli nugul oo ka taagan Soomaaliya. Warbixin la siiyay Golaha Ammaanka ee Qaramada Midoobay bishii Febraayo 2024 ayaa lagu xusay xoogaa horumar ah, balse waxaa lagu sheegay khataro joogto ah oo ka imaanaya Al-Shabaab iyo dhibaato bini’aadannimo oo “ku dhowaad saddex meelood meel dadweynaha ay la ildaran yihiin gaajo.