Ankara (Caasimadda Online) – Tan iyo markii xisbigiisa Cadaaladda iyo Horumarka (AKP) ay awoodda la wareegtay sanadkii 2002, madaxweynaha Turkiga Recep Tayyip Erdoğan wali doorasho kuma guuldarreysan, haddii ay ahaan lahayd mid baarlamaan, gobol, madaxweynenimo ama afti. Aragtiyo aan tiro lahayn, haddii ay ahaan lahaayeen kuwo cilmiyeysan ama kuwo kale, ayaa isku dayey in ay sharraxaad ka bixiyaan sababta uu isu bedeli waayey. Mucaaradka Erdoğan, Turki ha ahaadeen ama yeysan ahaan, waxa ay Erdoğan ku eedeeyaan xukunkiisa keli telisnimo ee Islaameenta dal mar ahaan jiray cilmaani. Aragtidooda, Erdoğan waxa uu xabsi geliyey qaran 80 milyan ah.
Taas run ma aha
Milicsi deg deg ah oo lagu sameeyo xaqiiqooyinka iyo tirada Turkiga ayaa taas sharraxaya sababteeda. Waxaa si cajiib ah isu barbar yaal siyaasadda bulsho ee Turkiga dhexdooda caadiga ah iyo aragtida caalamku ka qabo Islaamiyadda Erdoğan. Waxaa lagu murmi karaa, in Erdoğan dhinac, waxa uu Turkiga caadiga ah arkaan ay tahay marka uu isku arko muraayadda.
Waa dhab in Erdoğan ugu guuleystay maalaayiin codad ah mashaariicdiisa waa weyn ee cajiibka ah oo ay ka mid tahay Masjidka weyn ee Istanbul hill; madaarkii saddexaad (oo ka mid ah kuwa ugu waa weyn dunida); waddooyin, jidadka waa weyn, iyo buundooyinka kale ee dhulka Anatolian-ka (Walow ay Turkiga u muuqato shirkadda dhaqaale oo dhismo). Laakiin qofka waa in uu tixgeliyaa muuqaalka bulshada coddeysa.
Tirada qoysaska dowladda Erdoğan ka helay dhuxusha bilaashka ah waxa ay 1.1 million ka korortay 2003 iyada oo gaartay 2.15 million 2014. Tani ma war wacan baa mise mid xun? Sare u kaca xad xad dhaafka ahaa ee baahidda qoysaska saboolka ah taas oo muujineysay in malaayiin aysan ku faraxsaneyn dowladnimada Erdoğan. Hadda waa cagsigeeda: Turkidu wey faraxsan yihiin maxaa yeelay waxa ay qoysadkooda u helaan dhuxul bilaash ah.
Turkidu waxa ay dhuxusha bilaashka ah iyo arimaha kale ee bulshada ka jecleyn in ay dalkooda ka hirgasho dimoqraadiyad. Turkiga waxa uu kaalinta 155-aad ka galay xoriyadda saxaafadda oo 180 dunida guud ahaan laga qiimeeyey. Ku dhawaad 200 oo wariye ayaa ku jira xabsiyada halka 120 kale ay dunida ka shaqeeyaan – laakiin boqolkiiba lixdan (60%) waxa ay aaminsan yihiin xadidaadda warbaahinta in ay xalaal tahay.
Ma daneeyaan xassiloonida gudaha, sidoo kale Turkiga waxa ay 146 kaga jiraan nabadda aduunka. Cel celis ahaan waxaa maalintii lagu dilaa 5.6 dalka, tiradaas waxaa ku jira weeraro argagixiso. Cel celis ahaan waxaa dhaca 18 weerar jireed (Physical attack) oo loo geysto shaqsiyaadka maalintii.
Sida laga soo xiganayo cilmi-baaris la sameeyey 2014, boqolleyda 11.3% dadka Turkida ISIS uma arkaan urur argagixiso. Laakiin waagii hore laba sano oo keliya, ISIS waxa ay 304 qof ku dishay 14 weerarro culus ahaa gudaha Turkiga. Dabcan, dhimasho mar walba kuma timaado adeegsiga qoryaha iyo qaraxyada. 10kii sano ee ka horreeyey 2016, 43 kun oo Turki ah waxa ay naftooda ku waayeen shilal baabuur oo halis ahaa.
Turkida waxa ay ku noolaayeen xukun deg deg ah tan iyo Luulyo 2016, markaas oo koox ka mid ah saraakiisha Turkiga ay ku sameeyeen dowladda Erdoğan afgebi dhicisoobay. Wixii intaa ka dambeeyey waxaa gaalshiraha loo taxaabay in ka bada 50,000 oo qof, waxaa shaqadii laga eryey 150,000 00 shaqaale rayid ahaa. Wixii ka dambeeyey mashaqadii 12kii Sebteembar, afgembigii ciidamada qalabka sida ee 1980, dadka xarumaha aqoonta xoogga looga eryey waxa ay ku koobneyd 120 laakiin 5,000 aqoonyahanno ka badan ayaa xoog looga eryey kaddib isku daygii afbembi ee dhicisoobay 2016.
Xaakimiin sare oo Turki ah ayaa daaha ka rogay in isku darka 6.9 milyan Turki ah, ama ku dhawaad boqolkiiba sagaal (9%) ee bulshada oo dhan in ay ku socoto baaritaan sharci.
Aynu darisno waxbarashada. Turkiga, cel celiska dadka wax barta da’doodu waa 6.51 sano. Dadka da’doodu u dhexeyso 18-24, keliya 26% waa lab 18.9% waa deddig. Agoosto 2017-dii hay’adda OECD Regional Well-Being Index waxa ay soo bandhigtay in Turkiga hoos u dhac 362 ah dhinaca waxbarashada uga yimi, keliya 16% Turki da’doodu tahay da’da 18-ka ayaa ka qallin jebiyey jaamacadaha. Tirada Turkida ee raba in ay bartaan imam-nimada ayaa sare ugu kacday 60,000 2002 iyaga oo gaaray 1.2 milyan 2014.
Laakiin waa kuma Turkigaaga caadiga ah, adiga oo bulsho ahaan u hadlaya? 74% Turkida waxa ay isu aqoonsan yihiin dad guta dhammaan waajibaadka Islaamka. 95% waxa ay dhahaan waligood fasax uma aadin dibedda, 70% waxa ay dhahaan waligood kama qeybgalin bandhigyo fanned ama dhaqan. 74% waxa ay isku arkaan in ay yihiin hiddo raac asal raac ama asal Islaamiyiin asal raac ah – taas oo ka mid ah sababaha caanka ka dhigtay Erdoğan, gaar ahaan gudaha Turkida asal raaca ah.
Xisaab ahaan waxa ay macno u yeeleysaa Erdoğan oo aan qarsan sida uu u neceb yahay isticmaalka khamriga sababo diin awgeed, in uu caan ka yahay dalka halkaas oo 79% dhaha in aysan waligood cabbib khamri (Isticmaalka cabbiska khamriga qofkiiba dalka Turkiga waxa uu ka hooseeyaa 1.5 Litir, marka la bar bar dhigo , tusaale ahaan Australia oo uu qofkii ka cabbo 12 Litir.
Hadana Turkidu waa sabool. Dhakhliga qofkii soo gala waa $10,000, dalka Turkiga dadkiisu waxaa dakhli ahaan qofkiiba u soo gala lacag u dhexeysa $180 iyo $1,280 bishii – 56% waxaa soo gala $180 iyo 510$ bishii.
Laakiin marka laga yimaado hoos u dhaca dalka, farxaddu waxa ay u muuqata ereyga Turkida. Cilmi baaris la sameeyey 2015, 56.6% wey faraxsanaayeen. 2016, kaddib kumanaan ku waxyeeloobay weerar argagixisnimo, lagu sigtay dagaal sokeeye, xukun deg deg ah, saboolnimo, tobanaan kun oo maxaabiis cusub ah, dilal, weerarro, kumaan dhismo waddoyinka shilalka ka dhaca ah, tiradaas farxadda waxa ay sare ugu kacday 61.3%.
Turkidu waxa ay aaminsanyihiin in ay haystaan hoggaamiye ashqaraar ah kaas oo dalkooda markasta mid wanaagsan ka dhigay. Ha dhibin nabadoodda asal raaca ah.
Caasimada Online
Xafiiska Ankara
Caasimada@live.com
