Jeddah (Caasimada Online) – Ugu yaraan 274 shaqaale Kenyan ah, oo intooda badan haween ah, ayaa ku dhintay Sacuudi Carabiya shantii sano ee la soo dhaafay, inkasta oo ay ahaayeen shaqaale da’yar oo ka shaqeynayay howlo aan halis ahayn, sida lagu sheegay warbixin uu The New York Times daabacay Axaddii.

Sidoo kale, tiro badan oo shaqaale Ugandan ah ayaa ku dhintay boqortooyada, hase yeeshee dowladda Uganda ma sii dayso tiro rasmi ah oo la xiriira dhimashada muwaadiniinteeda.

Sanad kasta, kumannaan haween Kenyan iyo Ugandan ah ayaa u safra Sacuudi Carabiya si ay uga shaqeeyaan shaqooyinka guryaha, sida adeegtooyin iyo xannaanayeyaasha carruurta.

Hase yeeshee, qaar badan oo ka mid ah waxay dib ugu soo laabanayaan iyagoo la kulmay xadgudubyo waaweyn, sida mushahar la’aan, xarig, jirdil, gaajo, iyo kufsi. Kuwo kalena waxay dib ugu soo noqdeen mayd, iyagoo lagu keenay qabriyo furan.

Dhimashooyin lagu xukumay ‘sababo dabiici ah’

Dadka dhintay, markii la baaray meydadkooda, waxa laga helay calaamado muujinaya jirdil culus, sida gubasho, koronto la marsiiyay, iyo feer jaban, hase yeeshee mas’uuliyiinta Sacuudiga waxay dhimashooyinkaas u aqoonsadeen “sababo dabiici ah”.

Eunice Achieng, oo ahayd adeegto Kenyan ah, ayaa 2022 u yeertay qoyskeeda, iyada oo u sheegtay in ninkeedii shaqada uu u hanjabay kuna yiri: “Waan ku dili doonaa, kadibna waxaan kugu tuuri doonaa haanta biyaha.”

Maalmo kaddib, meydkeeda waxaa laga helay haan biyood oo saqafka guriga saarneyd. Booliska Sacuudiga waxay kiiskeeda ku tilmaameen “geeri dabiici ah”.

Aisha Meeme, oo ahayd shaqaale Ugandan ah, waxaa la helay meydkeeda iyadoo ay ka muuqdaan garaacyo culus, saddex feer ah oo jaban, iyo calaamado muujinaya in koronto la marsiiyay dhegaha, gacmaha, iyo lugaha. Si kastaba ha ahaatee, Sacuudiga waxay ku andacooday in ay “si dabiici ah u dhimatay”.

Faridah Nassanga, oo ahayd adeegto kale oo Ugandan ah, waxaa kufsaday ninkii guriga ay ka shaqeynaysay. Waxay uur qaadday, waxaana loo diray Uganda iyada oo aan wax xuquuq ah la siin. Hadda, waxay dooneysaa in la siiyo magdhow.

Musuq-maasuqa xooggan ee ka jira xafiisyada shaqaaleysiinta

The New York Times waxay wareysatay in ka badan 90 shaqaale iyo qoysaska dadka dhintay, iyagoo baaritaan ku sameeyay xiriirka mugdiga ah ee u dhexeeya shirkadaha shaqaaleysiinta iyo mas’uuliyiinta sare ee Kenya, Uganda, iyo Sacuudiga.

Baaritaanka wuxuu muujiyay in dad saameyn weyn leh ay leeyihiin shirkadaha shaqaaleysiinta, iyagoo ka macaashaya safarrada haweenka loo diro Sacuudi Carabiya:

Qoysaska Boqortooyada Sacuudiga, oo ay ku jiraan dhaxal-sugayaashii Boqor Faisal, waxay maal-gelin ku leeyihiin shirkadaha shaqaaleysiinta ee keenaya shaqaalaha ajnabiga ah.

Mas’uul sare oo ka tirsan guddiga xuquuqda aadanaha ee Sacuudiga, wasiirkii hore ee arrimaha gudaha, mas’uul sare oo ka tirsan wasaaradda maalgashiga, iyo la-taliyayaal dowladeed ayaa dhamaantood door hoggaamineed ku leh shirkadaha shaqaaleysiinta.

Siyaasiyiin reer Kenya iyo Uganda ah, iyo qoysaskooda, ayaa sidoo kale leh shirkado shaqaaleysiin, taasoo ka dhigaysa inay indhaha ka qarsadaan tacaddiyada lagu hayo shaqaalaha ay direen.

Maxay dalal kale sameeyeen oo Kenya iyo Uganda ka gaabiyeen?

Dalal kale oo shaqaale u dira Sacuudiga ayaa la gaaray heshiisyo ay ku xaqiijinayaan in muwaadiniintooda helaan ilaalin sharci ah, mushahar joogto ah, iyo xuquuqdooda shaqo. Hase yeeshee, sida warbixintu xustay, Kenya iyo Uganda waxay ku guuldareysteen inay la galaan Sacuudiga heshiisyo noocaas ah, taasoo halis gelisay nolosha kumannaan haween ah.

Afhayeen u hadlay madaxtooyada Kenya wuxuu sheegay in dowladdu ay dadaal ku bixinayso ilaalinta shaqaalaha, islamarkaana ay bilaabayso in ay xayirto shirkadaha shaqaaleysiinta ee aan sharciyeysneyn.

Dhanka kale, afhayeen u hadlay wasaaradda shaqada ee Sacuudiga wuxuu sheegay: “Nooc kasta oo xadgudub ama dhibaato loo geysto shaqaalaha guryaha waa wax aan la aqbali karin, waana la baarayaa eedeymaha noocaas ah.”

Warbixintani waxay banaanka soo dhigtay xaaladda murugsan ee shaqaalaha ajnabiga ah ee ka shaqeeya Sacuudiga, gaar ahaan haweenka Kenya iyo Uganda.

Hadda, su’aasha taagan ayaa ah: Dowladaha Kenya iyo Uganda ma qaadi doonaan tallaabo dhab ah oo lagu joojinayo tacaddiyada ka dhanka ah muwaadiniintooda, mise xadgudubyadu way sii socon doonaan iyadoo la eegayo danaha ganacsiga iyo siyaasadda?

Tallaabooyinka deg-degga ah ee la qaadi karo 

1. In la xoojiyo heshiisyada shaqada si loo hubiyo in shaqaalaha ajnabiga ah helaan mushahar joogto ah, ilaalin sharci ah, iyo xuquuqo aadanimo.
2. In la baaro shirkadaha shaqaaleysiinta ee ku lug leh xadgudubyada, islamarkaana la ciqaabo kuwa mas’uulka ka ah dhimashada shaqaalaha.
3. In la xoojiyo wacyigelinta shaqaalaha ka hor inta aysan ka ambabixin Kenya ama Uganda, si ay u fahmaan xuquuqdooda iyo halista suurtagalka ah ee ka hor imaan karta.
4. In laga shaqeeyo hab ay shaqaaluhu si fudud ugu dacwoon karaan haddii ay la kulmaan xadgudub, islamarkaana ay helaan caawimaad degdeg ah.
5. In la helo gorgortan qaran oo adag oo lagula xisaabtamo dowladda Sacuudiga si loo hubiyo in baaritaanno cadaalad ah lagu sameeyo shaqaalaha dhintay.

Inta la sugayo wax ka qabashada rasmi ah, kumannaan haween ah oo u socda shaqo raadis Sacuudiga ayaa weli la kulmaya khataraha tacaddiyada, iyagoo aan haysan wax damaanad ah oo lagu ilaaliyo xuquuqdooda iyo badqabka noloshooda.