Jabuuti (Caasimada Online) – Urur-goboleedka Bariga Afrika ee IGAD ayaa Arbacadii soo dhoweeyey heshiis siyaasadeed oo taariikhi ah oo laga gaaray Soomaaliya, iyagoo ku ammaanay madaxda dalka horumarka ay ka sameeyeen heshiiskaas oo looga gol leeyahay in lagu soo afjaro is-mari-waagii muddada dheer soo taagnaa, isla markaana gogol-xaar u noqda doorashooyin qof-iyo-cod ah.
IGAD ayaa soo dhoweysay heshiiska Isniintii ay magaalada Muqdisho ku kala saxiixdeen dowladda federaalka iyo garab weyn oo ka tirsan mucaaradka Madasha Samatabixinta. Heshiiskaas ayaa qeexaya khariidad-waddo horseedaysa doorashadii ugu horreysay ee “qof iyo cod ah” oo Soomaaliya ka dhacda muddo ka badan 50 sano.
War-saxaafadeed uu soo saaray, Xoghayaha Guud ee IGAD, Dr. Workneh Gebeyehu, wuxuu ku ammaanay dhinacyada heshiiyey “hoggaankooda iyo go’aankooda siyaasadeed,” isagoo heshiiska ku tilmaamay “tallaabo muhiim ah oo loo qaaday dhinaca midnimada, xasilloonida, iyo dib-u-heshiisiinta Jamhuuriyadda Federaalka Soomaaliya.”
Wuxuu ugu hambalyeeyey Madaxweyne Xasan Sheekh Maxamuud “bisaylkiisa siyaasadeed iyo sida ay uga go’an tahay inuu dalka u hoggaamiyo dhinaca nabadda iyo loo-dhan-yahay.” Sidoo kale, urur-goboleedku wuxuu ku boorriyey dhammaan dhinacyada ay khusayso arrimaha Soomaaliya inay qaataan tanaasul, isagoo mar kale xaqiijiyey taageeradiisa joogtada ah ee geeddi-socodka nabadda.
Heshiiskan, oo la saxiixay kadib wada-hadallo xooggan, wuxuu muujinayaa isbeddel weyn oo ku yimid marxaladda siyaasadeed ee cakiran ee Soomaaliya. Wuxuu dalka dib ugu celinayaa nidaamka baarlamaanka, halkaas oo xildhibaannadu ay doortaan madaxweynaha, laakiin, tan ugu muhiimsan, wuxuu dejinayaa waddo looga gudbayo nidaamka awood-qaybsiga ee ku salaysan qabiilka, kaas oo siyaasadda dalka qaabeeyay tobanaan sano.
Soomaaliya kama aysan dhicin doorasho toos ah oo dadweyne codkooda ku dhiibtaan tan iyo 1969-kii, sanadkii uu afgambi militari talada kula wareegay Siyaad Barre. Tan iyo burburkii xukuumaddiisa ee 1991-kii, oo ay daba socdeen sanado dagaal sokeeye ah, dalku wuxuu ku tiirsanaa hab doorasho oo dadban, halkaas oo odayaasha dhaqanka iyo ergooyinku ay soo xulaan xildhibaannada, waana hannaan si weyn loogu dhaliilay inuu yahay mid madmadow badan, aan loo simanayn, oo u nugul musuqmaasuq.
“Kuma sii dhaganaanaan karno nidaam uusan dunidu aqoon,” ayuu yiri Madaxweyne Xasan Sheekh kadib markii heshiiska lagu dhawaaqay. “Soomaaliya waa inay qaaddaa tallaabooyin dowladnimadeeda la jaan-qaadsiinaya xeerarka caalamiga ah.”
Heshiiska ayaa sidoo kale soo bandhigaya sharci cusub oo loogu talagalay in lagu xoojiyo nidaamka xisbiyada siyaasadda ee Soomaaliya, kaas oo aqoonsi qaran siinaya urur siyaasadeed kasta oo hela ugu yaraan 10% kuraasta baarlamaanka.
Horumarkan ayaa yimid kadib is-mari-waa muddo dheer soo jiitamayay oo u dhexeeyay Madaxweyne Xasan iyo Madasha Samatabixinta, oo ah isbahaysi mucaarad ah oo awood leh, kuna jiraan shakhsiyaad magac leh, oo ay ka mid yihiin madaxweynayaal iyo ra’iisul wasaarayaal hore. Madasha ayaa loo aasaasay inay ka horyimaadaan qorshaha Xasan Sheekh ee dib-u-habaynta dastuurka iyo doorashooyinka, kaas oo dadka dhaliilaa ay ku doodayeen inuusan jirin is-afgarad ballaaran oo laga gaaray.
Heshiiska waxaa saxiixay garab ka tirsan madasha oo go’aansaday inuu ka go’o oo uu la hadlo dowladda, tallaabadan oo muujinaysa kala-qaybsanaan ka dhex-dhalan karta mucaaradka.
Cumar Cabdirashiid Cali Sharmaarke, oo ah ra’iisul wasaarihii hore iyo wada-xaajoodiye muhiim u ah garabka mucaaradka, ayaa xaqiijiyey in horumar laga gaaray dhowr cutub oo dastuurka ka mid ah, isagoo xusay in heshiisku uu gacan ka geysan doono “in laga fogaado kala-qaybsanaan” ku timaada nidaamka siyaasadeed.
Si kastaba ha ahaatee, xubnaha weli ku harsan Madasha Samatabixinta ayaan weli si fagaare ah u taageerin heshiiska, taasoo abuuraysa hubanti la’aan ku aaddan inay aakhirka ku biiri doonaan geeddi-socodka iyo in kale.
In kasta oo heshiiskani yahay tallaabo weyn oo horay loo qaaday, caqabadaha horyaalla Soomaaliya ayaa weli ah kuwo aad u waaweyn. Labada dhinacba waxay ballan-qaadeen inay xoojinayaan amniga ayna dardar-gelinayaan hawlgallada wadajirka ah ee ka dhanka ah kooxda xagjirka ah ee Al-Shabaab.
Dhinacyada heshiiska saxiixay waxay sidoo kale ka go’an tahay inay dhameystiraan dastuurka ku-meel-gaarka ah ee Soomaaliya, waana tallaabo muhiim ah oo dib u dhac badani ku yimid, kuna saabsan dadaallada dowlad-dhisidda qaranka.
Â