Hore waxaan u qormay qormo ahayd: “Foolal cusub iyo Faro Caddaana” oo aan ku cabbiray in inta dagaal iyo dirir ka qaybqaadatay aan talo iyo xil naloogu dhiibin, isla sidoo kale aan xil naloogu dhiibin inta musuq iyo is daba marin samaysay. Qormadii xigtayna waxay ahayd: “Haraadigu yuusan kala harin!” oo aan ku xarriiqay in aan kuwii xilka hore u soo qabtay aan dib loo soo celin. Haddaba qormadan gunaanadka u ah halbeeggaa, ayaan ku qeexi doonaa HOGGAAN la’aan inaan dhibkan laga baxayn, ee aqris wanaagsan.

Arar

“Muran dawlad noqon waa
Madax noo samayn waa
Manhaj gaara noo diid
Hiddihii mudnaa iyo
In la mooso Dhaqankii
Maankeena maran iyo
Miyirkeena maqan iyo

Maskax aan shaqaynayn
Miraheeda weeyaan!”       

Waxaan la isku diiddanayn, in MOORYAANKU yahay QASADE dhib uun ka shaqeeya. Labadii meel isugu timaad MOORYAANKA inay isla Nacladaan ma ahane, isagama hor yimaadaan. JIRRUGU inuu yahay caqabadda ugu weyn ee hortaagan dawlad Soomaaliyeed, xasilooni iyo ammaan in la helo ayaan isku raacsannahay, balse, sidaa ma ahan, ee bal aqriste, waxyar qoraalka hoos u sii raac, aad ogaatide.

Sida labadan qodob la isugu waafaqsan yahay, ayaa waxaa jirta qodob liddi ku ah oo aan soo bandhigayo, anoon meel dheer ka doonayn, oo isla DAYDAYGII tusaale u soo qaadan doona. Haddaan MOORYAAN lahayn HORJOOGE ku haga xumaantaa iyo QOLO ku taageerta miyaa JIRRI dhalan lahaa? Haba dhashee, miyuu dhibkan gaysan lahaa? Ha gaystee, miyuu sii joogtayn lahaa? Haba sii joogteeyee, miyuu noqon lahaa lama taabtaan aan la hurin? Illeen wixii baddalkiisa gali lahaa ayaa meesha ka maqane, oo maxay yihiin? Waa midda aan ku faaqidi doona qormada, ee bal aqriska ha joojin.

Maamul iyo Hoggaan

“Inaan Mayrax diirnoo

Haruub Maraq la’aadoo

Makaabiga la gooyoo

Maamuuska laga tago

Maankeena maran iyo
Miyirkeena maqan iyo

Maskax aan shaqaynayn
Miraheeda weeyaan!”    

MAAMUL waa: “Hagidda iyo hirgalinta qorshe xilli dhaw ama xilli fog la tiigsanayo”. Dabcan, qorshe maalimeedkuna yahay yoolka koowaad, illeen haddaan iyada la fulin inta kale inay dhaqangalaan waa: CALAACAL TIMA KA SOO BAXAANE! Sida awgeed, maamulkii wanaagsanaadaa, wuxuu helay HOGGAAN, oo haddaa HOGGAANNA muxuu yahay?

HOGGAAMINTU waa: “Unugga isku xira koox, qolo, qayb isku shaqo ah ama dan wadaag ah” sidoo kale, waxaan marna laga maarmin in aan sheego HOGGAAMIYAHA, oo ah unugga aan xusnay qofka gunaddiisa leh. Haddaba HOGGAAMIYE waa: “Qof loo xilsaaray ama isu xilqaamay hagaajinta iyo meelmarinta qorshe nololeedka Aadanaha”. Wuxuu leeyahay meel uu higsanayo, hadaf uu tiigsanayo, ujeeddo uu bartilmaameedsanayo oo ah: Dajinta qorshooyin la xiriira aayaha dambe iyo mustaqbalka foodda inagu soo haya, saadaasha, sahaminta iyo odoroska yool aan hummaaggiisu muuqan, illeen; qorshe la’aani waa nolol la’aane.

In kasta oo casrigan qaab nololeedka dadku aad u hormartay, ay jiraan shuruudo badan oo hoggaanka, hoggaaminta iyo hoggaamiyahaba lagu xiro, haddana, kuwaa iyo kuwa dib ka imaan kara ama kuwo laga gudbayba sida loo nool yahay awgeed, waxaa biyo kama dhibcaan ah, in hoggaamiyaha aan GACAN LAGU SAMAYN, SANDUUQ DOORASHANA laga soo dhex bixin, ee ay tahay ABUURIS iyo BAXAALLI hore, amase DHALSHO iyo GEELADAAQ u gaar ah, oo dabcan ay wehliso WAAYO ARAGNIMO iyo KHIBRAD nololeed, bal murtidan dhuux: “Dadku waa : Madax ku Cirroole [Waayeel] Maan ku Cirroole [Waayo arag] iyo Mijo ku Cirroole [Dalmar/Dhulmareen]”.

Dhibka Soomaalida la degay ee isugu jira faragalinta shisheeye, shisheeye kalkaalka, qabyaaladda iyo dhimaalka dhaqanka, si kale haddaan u dhaho: lagdanka gudaha iyo loollanka dibadda ka sokow, waxaa jira arrin muhim ah, oo aan wali lagu baraarugin, haddaan taa xalkeeda la helinna aan xalka Soomaaliya soo degdegayn, haddii uusan qar dheer iyo haadaan ka sii dhicin. Arrinta lagu baraarugi waayey waxay tahay: HOGGAAMIYE u qalma inuu Soomaliya hoggaansho, ama ugu yaraan leh astaan hoggaamiye.

Hoggaamin habboon

“Maarayn xumaataa

 Mashaqiyo abaar iyo
Mawd wadara kaba daran!

Maqaar saarka joogiyo

Madaxtooyo aan jirin

Maankeena maran iyo
Miyirkeena maqan iyo

Maskax aan shaqaynayn
Miraheeda weeyaan!”      

Murti dhaxalgal ah oo Soomaaliyeed baa tiraa: “Xukun waxaa kaa qaada: GAR QALLOOCAN, GACAN LAABAN iyo GUDDOON JILICSAN” guddoon jilicsan loogama jeedo inaad dadka ku amar ku taaglayso ama aad kali taliye noqoto! Balse, waxaa looga jeedaa inaadan noqon in go’aan jilicsan ee inta go’aan qaata haddana ka laabta.

Saddaxda qodob ee murtida ku jira, midba si baa loo hirgalshay, walise ma dhicin in mid qura ama dhammaantood sida murtidu u sheegayso loo hirgaliyey, iyadoon la xadgudbin ama lagu talaxtagin. Marka waxaan dhihi lahaa xal raadinta Soomaaliya ha lagu daro HOGGAAMIYE RAADIN, macnaheeda ma ahan in la MACMALI karo, balse, in HOGGAANKA ruuxa qabanayo nala ka eego, si aan mar walba u dhicin: “Jugjug meeshaada joog”.

Inta aysan ila durgin qormadu, ayaan jeclaan lahaa inaan duljoogsado dhawr qodob oo muhim u ah HOGGAAMIYAHA, si HOGGAANKU u noqdo wax ku ool miradhala, waxayna yihiin:

• Isku kalsoonaan.
• Qorshayn qoran.
• Go’aan qayaxan.
• Aragti qeexan
• Barashada xallinta dhibaatooyinka
• Dhimrin & Dhimirqab

Bal anagoo ka duulayna qodobbadan dhawrka ah, maxay aqriste kula tahay inay ku sifaysan yihiin madaxdii hoggaanka dalka soo qabatay iyo kuwa iminka hayaba? Waxaad ogaataa sida ay u muqan yihiin qodobbadani, waxaa u maqnaan doonaa in aan helno maamul iyo dawlad, magac wuu jiraa, wuuna jiri doona, balse, marna lagama yaabo in laga gudbo JIRRI iyo jaafaa liq.

Aqriste, haddaan aragti iyo qodob kugu badshay, aan kuu daadajiyo waaqica iyo xaalka dhabta ah ee jira. Astaamahan waxaan ku dabaqi doonnaa madaxda joogta, illeen kuwii tagay ee qaarkood dhulka ka hooseeyaan [GEERIYOODEEN] nooma jawaabi karaan, qaarka WALI dhulka kor joogana [NOOL] maba oga ama maba garan karaan wixii dhacay, siday u dheceen iyo waxa keenay ama sababaye! Maxaa yeelay hadduu intaa ogyihiin sida xaalku ku dhammaaday kuma idlaadeen, ee waxayu ku dadaali lahaayeen inay wax badalaan, si loo helo xal degdeg ah iyo xasillooni waarta.

Madaxda dawladda ugu sarraysa maalmihii xilka looga tanaasulay ama loogu shubay ama loo magacaabay, dadka qaar waxay u ahayd maalmo ISBADAL, haddana, ma sheegi karaan waxa isbadalay, iska daa inay garanayaane! Illeen wixii la garanayaa la sheegaaye, haddana, bal aan la gurinno, si aan naloo dhihin waxaad tihiin dawlad diid iyo qaran dumis! [QASWADE] Oo ayaamahan Moodo iska noqotay, oo sida muuqata badashay eragii ahaa: KACAAN DIID ama TAWRAD DIID!

Madaxdan waxaan ku eegaynaa qodobbada kala ah: ARAGTI QEEXAN, QORSHAYN QORAN IYO GO’AAN CAD. Weydiinta ugu weyni waa: marka aan eego arrimo badan oo Waddanka ka jira, sida: AMMAANKA CAASIMADDA, CIIDANKA KENYA, XAALADDA JUBBOOYINKA, DIB U DEJINTA QAXOOTIGA IQB, Qodobbadan iyo kuwa kale, maxay ka qabteen madaxdan? Ma la yimaadeen aragti qeexan? Ma laga helay qorshe qoran? Ma qaateen go’aan cad? Waxaan filaa warcelinnadu inay wada noqonayaan MAYA, oo haddaa, xaggee Salaaddu iska qaban la’dahay?.

Iyagoo ka gaabshay qodobbadan iyo kuwa la midka ah ee nolol maalmeedka aan ka maqnaanin karin ayey dhankii qalcoonaa u fekereen, illeen miyir fayoobi haddii la waayo waxaa imanaysa maan guran, maskax gurracan iyo mayal adayg aan majare iyo meel loo raaco lahayn.

“Maamul aan hoggaan qabin
Majarihii hagaayiyo
Marjicuu u laabtaa
Maankeena maran iyo
Miyirkeena maqan iyo

Maskax aan shaqaynayn
Miraheeda weeyaan!”   

Dayaca jira, dumarka iyo weeyaalka meel walba daadsan, Agoonta iyo cirroolaha aan aagaan iyo agab midna haysan, Muqdisho oo noqotay Magaalo Qaxooti dhexda, dhinac iyo dhan walba ka deggan yihiin ayaa Baarlamaanka lagu sheegu in 70% ay yihiin AQOON YAHAN badalay QABQABLAYAASHII lana gaaray xilligii ISBADALKA waxay doonayaan inay u codeeyaan inay MUSHAAR u qaataan bil walba SHAN KUN DOLLAR 5.000$.

Midda marag ma doontada ah waxay tahay in xubnaha Baarlamaanka ay kala yihiin; GANACSATO, qaarkood ay u soo dagaan Maraakiib iyo Doomo, oo haddaa ma wuxuu u baahan yihiin lacagtaa? Qaar kale, waxay madax ka yihiin ama la shaqeeyaan hay’ado maxalli iyo dawli ah, oo iyaguna ma waxay u baahan yihiin lacagtaa? Waxaa kaloo jira mudanayaal deegaankooda rasmiga ahi yihiin dalal shisheeye, oo haddaa miyuusan is dabbari karin? Kaba muhimsane, maxay ku mutaysteen lacagtaa, iyagoon wali hal mooshin oo nuxur leh ansixin? Anigu ma garan.

Madaxdii ka tirsanayd dawladdii hore, Madaxweynuhu wuxuu bil walba qaadanayey mushaar dhan BOQOL KUN OO DOLLAR, halka Wasiirka koowaad qaadanayey TODOBAATAN KUN DOLLAR, Guddoomiyaha Baarlamaankuna qaadanayey SIDDEETAN KUN DOLLAR, Ra’iisul Wasaaruhuna qaadanayey TODOBAANTAN KUN OO DOLLAR, waaba iga su’aale; fadeexo arrinkan ka weyn yaa arkay?. Hore waan u sheegay haddana waan ku celinayaa, waxaa lagama maarmaan ah in la caddeeyo lana xaddido Mushaarka Madaxda Dawladda, sidoo kale, waxaa damiir la’aan ah, nin asaguba Xamar Qaxooti ku ah inuu iska qaato lacag uusan mudnayn? Oo maxaan uga jeedaa? Bal aan jilciyo.

“Madaxdoonka waashee

Marras aan u diirayn

Maato aan u jixinjixin

Maangaabka urursada

Moogahaan wax dhaadayn

Inuu naga dhex muuqdoo

Mabda’eena dumiyaa

Isu taago madaxnimo

Maankeena maran iyo
Miyirkeena maqan iyo

Maskax aan shaqaynayn
Miraheeda weeyaan!”  

Dawladdu waa FEDERAL “GOBOLAYSI” mudane walba, wuxuu matalaa deegaan, sidaa awgeed, waa inuu mushaarka ka keensado deegannada uu ku matalo Baarlamaanka ama Xukuumadda, maxaa yeelay, suuragal ma ahan in maalin walba loo soo taagnaado DEKEDDA IYO GAROONKA MUQDISHO Canshuuraadka laga soo qaado, ama deeq dunidu bixiso, oo kaalay dalku Dekado iyo Garoommo kale ma lahan miyaa? Miyeysan jirin meelo kale oo Canshuuro shacabka looga qaado? Miyeysan joogin mudanayaal ka soo jeeda deegaannadaa?.

Midda kaba muhimsan baa ah, horta xildhibaanka yaa soo doortay? Waxaa keensaday ODAY Canka Buuri ugu jiroo, Shaarbbo Galoolanoo Dabo ku Rays leh, haddaba, Xildhibaanka doonaya mushaar, ha u doonto Odagaa soo magacaabay? Aan sii ballaarshee, ha u doonto Beesha uu ka dhashay ee meesha keensatay, illeen maamulka dawladdu wuxuu ku dhisan yahay waa afar iyo bar oo ka dhigan beelee.

Horta waaba su’aale, Dekadda iyo Garoonka Muqdisha ma Qaalli baa u qoray inay baxshaan mushaarka dawlad walba ee la dhiso? Mise sheekadu waa; SIDII HA AHAATO, HALKIINA HA JOOGTO! Run ahaan waa wax aan suuragal ahayn in marna dadka FEDERAL “BEELAYSI” lagu tatajiyo, marna, aan qodobkii ugu muhimsanaa ee DHAQAALAHA la xiriiray la dhaqangalin.

Aqriste, aan kuu jilciyee horaba  FEDERAL “BEELO” ah ayaan  u ahayn, oo beel weliba  dhib iyo dheefteeda gaar ayay u qaybsan jirtay, illeen heer; Qoys, Raas, Jilib, Jufo iyo Beel guudba ayaa loo wadaagaaye, waxayna leeyihiin  BOQOLLEEY ay wax ku qaybsadaan, haddaan xubnihii dalka maamulayey ku qaybsannay, maxaa diidaya in dhaqaalaha soo gala iyo kan baxayaba aan ku qaybsanno beel?! Aqriste, xal ma u aragtaa? Waan dareemaa inay adagtahay.

Aqriste, ha is dhihin HOGGAAMIYE ayaad noo waddaye, maxaad Baarlamaan mushaarkooda u gashay? Waxaan kuu sheegayaa in; qof walba HOGGAAMIYE ka yahay meesha uu AGAASIMO, sidaa awgeed, baan u arkay inay tahay muhim xusidda arrintan, waliba aan ku daro xalkeeda oo saxan, dhanka qaraar iyo dhanka qummanba, illeen waxaa habboon inaan marna runta laga gabbane.

“Inta miririflaysee

Loo dhiibin Maqalee

Mirif loogu imanayn

Mood xoolo nooliyo

Maksab lagu ogaynee

Miraaqyada holcaaya

Inaan madax ka dhiganaa

Maankeena maran iyo
Miyirkeena maqan iyo

Maskax aan shaqaynayn
Miraheeda weeyaan!”       

Dhammaad. 

W/D: Bashiir M. Xersi

[email protected]

Afeef: Aragtida qoraalkan waxa ay ku gaar tahay qoraaga ku saxiixan.

Cabdi Gorod wuxuu ahaa Gabayaa midho culus Gayiga Soomaali Galbeed “Ogaden” idayl ahaantiina magac iyo maamuus wayn ku leh.  Isaga oo la fakaloolsan hadba xaajo aan Oday ka soo gaadh ahayn (Xaajo-Ugub), ayaa maskaxda Gabayaagan waxaa ka soomaxay xigmad guun ah Gayiga Soomaalida na aad ugu baahday.  Waxaa kamid ahaatuducyadan hoos ku xusan sida: 

“Nin adduun ku noolow maxaa aragti kuu laaban, Dib maxay ka noqon waa adduun doorshay kii hore e. Gablan talo adduuney maxaa tu walba loo joogay.”

Waxaa suurowda in aad igu raacdo maskaxda meerisyadan  ka soo biqleen in  xigmad Rabbaani ah ceegaagto hadaysan karkaar jabis ku dhawayn. Kasokow arrigtidaas, waxaa barbar ool midan ku teedsan ah gadaha curdoon ee  Gabayaaga fajac iyo maskax maroojinta ku riday. Dan-u- hadalkay, waxaa jeerkan  igu soo deg degay in aan iswaydiiyo Shirka Jigjiga ee karaamo beelka ah tollow haddii Abwaan Cabdi Gorod noolaan lahaa muxuu ku tilmaami lahaa mar haddii adduunkiisa caanka ku ahaa baxnaanada dhaqanka wanaagsan iyo jacaylka Gole wanaag fadhiisiga maskaxdiisu sidaas u fikirtay markay la soo gudboonaato arrin damiirkiisu diiday!

Qawadka aan u hayay habka nololeed, mida dhaqanka-dhaqaale, kan Maamul iyo hagardaamooyinka daashaday dadka Soomaaliyeed ee ku dhaqan dhulka Itoobiya Gumaysato, waxaa baryahan ii koomaalay illaa xadiga baahsan ee dhaqan dumiska ah ee ka soocday labaddii todobaad ee ugu danbeeyay Bishan November Magaalada Jigjiga.

Cindiga Soomaalidii hore Dhaqanku muunad himo sare leh oo aan saxar ku duula loo ogolayn ayuu ahaa. Haybada iyo Sharaftu waxay sooyaalkii Soomaalidii hore kaga tiilay bu’da wadnaha waxay na qaadan jirtay doorka ugu dhumucda roon. Mohasho kale, cindiga Soomaalida Dhaqanku wuxuu ahaa aallad ay ku faantamaan baxnaadiisa kagana haasaawaan goobaha camiran sida Kabdhoodka, Goleyaasha iyo goobaha barbaartu ka jiibanayso ciyaar dhaqameedka iyo Geedaha weegaaran ee xaajo loo hoos huluushay.  Quruxda, kartida iyo Raas wanaaga Reer ama Beel Soomaaliyeed lagu sheego wuxuu si gaar ah u tibaaxay jiray sooyaalka dhaqanka Beeshaas. Meel ka dhaca ka wayn ma jirin haddii Beel lagu tilmaamo “Gun ama Inan Gumeed”. In la isku xansado ha ii dabranaatee haddii Gun baad tahay lagu Xariiro qof kamid ah Beel Soomaaliyeed wuxuu qaadashada ereygan ka xigi jiray in uu si xarago leh ugu deg dego geerida qofka weedhaas la taarto.

Hal abuurka Soomaalidu waxay si gaar ah u tibaaxaan haddiiba dubaakhooda ay ka helaan Jimo-tuurasho ama faantan in ay ku soo halqabsadaan Awowyada uu tirsado iyo sifooyinkii dhaqan wanaag ee lagu yiqiinay si Awowyadaas sharfoon iyo Gabayaaga hal kaalin looga xadhig siiyo.  Qisada la soo daristay garan maayo laakiin tuducyo uu ku muujinayo sharaft iy meeqaamka ay gaar u lahaayeen isaga oo muujinay Gabayaagii waynaa ee Maxamuud Cali Beenaley waxaa laga hayaa meeriskan caanka Soomaali ka dhex noqday.

“Uma baran bahdey iyo inaan, bi’iyo Daaroode – Shisheeyaha kolkaan baratanaan, badin aqaanaaye– Burmadaha halkii aan la dhaco laga banjoogow”

Kasokow in uu muujiyay nin karmeed nimada gaarka ee Rabbi ku manaystay, sidoo kale Abwaanku wuxuu inoo sheegayaa in Beesha uu la halmaalo iyana yihiin kuwo aan la mahadin haddiiba lagu soo gafo arrimaha u gaarka ah ee Beeshu daajisato. 

Dhaqan Liinbaxay:

Huga iyo karaamada ugu soo jiidashada badan ee abid Aadame ku xaragoon karo waxaa lagu tilmaami in uu yahay ‘Xishoodka’. Haddaba, arradku waa noocyo badan yahay hoyga, huga, hantida, maanka/dhimirka, dhasha iyo sida wakhtigan casrigu ina barayo Dalka iyo nidaamka Dawliga ba waa laga arradaa. Intaas oo arradka abtir u ah waxaa iila gurucan midka Aadamuhu kaga duwan yahay mawaashida marka laga arrado, ‘Xishoodka’. Nebi Muxamed NNKH wuxuu Furqaan inoogu sheegay in Arradka Xishoodku yahay Aafada ugu wayn ee noole soo wajahi karta islamarkaasna ku xabaasi karta in uu sameeyo wax kasta oo uu dubaakhisa ka helo ama naftu damacdo. Isaga oo tilmaan mugleh ka bixinaya Arradka Xishoodka wuxuu yidhi “Idaa Lam Tastaxyi Isnac maa shi’ta” Haddii aadan xishoonayn samee waxkasta oo aad rabto. 

Go’aankii iyo Ficilku kaa Guuray:

–          “Idinkana wakhtigu waa idin hoday wadar ahaantiine, in wareer ku dhacay loo malee waliba qaarkiine, waalaad ka doorteen xilkaad weheshanayseene. Waxba kama gashaan Dawladnimo waddina maysaane, waayahakan hawshana leh Rag baa idiin wakiila ah, waa idinka waayee-shanyahay Wiilka noo yariye. Wajigaad hesheen iyo xurmada la idin wayneeye, Xafiisyada aad walam leedihiin een anagu waynay wanaag kuma jiree waa amuur laga was-waasaaye.” Cismaan Yuusuf.

Arrin laga wis-wiso Af-kana laga wareejiyo sida Abwaan Cismaan Yuusuf ula fakaloolay xaajadii wakhtigaas soo food-saartay ee sababka u ahayd meerisyada sare waxay ahayd Shirkii Jigjiga todobaadkii hore ka socday. Waxaa lagu macneeyay in shirku ahaa “Wadatashiga shacabka iyo Dowlada Deegaanka Soomaalida”. Waxaa si gaar ah loogu martiqaaday shirkaas dad u badnaa Haween, Dhalaan, Qurbajoog iyo sida lagu sheegay ‘Dhibaneyaal’. Dhinaca kale si caad la’aan waxaa Shirka u dhexboodayay, Sh. Ibraahim Dheer, Gudoomiyihii UWSLF iyo Doolaal Aadan Dhagoole, oo ahaa nin waligiiba mansab ka dhexraadin jiray kililka & Tigreegaba kuna kashifmay maamulki C//llaahi Maxamed Sacdi oo uu kamid ahaa. Intaas waxaa dheer, mar Doolaal waxaa lagu xariiri jiray inuu Tigreega jeclaa balse Tigreegu aysan jeclayn marar badan hongoowsiiyay Doolaal.

Dib u milicsi kooban, Sanadkii 2010 ayaa waxaa lagu xasuustaa in Sh. Ibraahim Dheere iyo ururkii magacyada badan soo maray  balse ku danbeeyay UWSLF in ay heshiis lagu macneeyay “Isdhiib Dabargo’ laga dhexlay”  la galeen Dawlada Itoobiya. Dhinaca kale, Mudo ku siman 12 sano ayaa waxaa Magaalada Jigjiga saqdhexe ka xamaan urursaday haleel darana uga toobiyaha Imaaraadka Carabta cagta u saaray Doolaal Aadan Dhagoole.

Su’aasha marka muhiimka ah ee soo xaadiraysa marka koowaad ayaa waxay tahay, Sh. Ibraahim Dheere iyo Doolaal Aadan Dhagoole oo hindisaha iyo taabogalinta Shirka Jigjiga door laxaadleh ka qaatay si saxar la’aan ah na uga dhexmuuqday muuqaalada laga soo tabinayay miyaysan wajigabax Diineed iyo Dhaqankoodii oo Liinbaxay ku ahayn in lagu kor dareeriyo bahdilaad guud ee jifooyinka ay u nasab sheegtaan gaar, guud ahaana Dadka Soomaali Galbeed ee ku hoos jira xukunka macangaga ah ee Itoobiya? Dhaqanka suuban ee Islaamka iyo damiirka wanaagsan ee lexejeclaysan miyuusan saluug qaro-wayn ka qabin bahddilaada noocan oo kale loo soo maleegay? Karaamadii iyo sharafkii umadi la shir-tagi jirtay dhaawac intee dhan ayuuse ka dhex muuqashada labadan nin ku yahay?

‘Karis xun Iyana ku la’. Haaneedka Dhariga haddii laga badsho Dumarka qaditaanka Maatada iyo Mudankeeda ka sokow,  Qudheeda waxaa la soo darsaya darxumo ay sabab u tahay. Doolaal Aadan Dhagoole iyo dhigiisa Sh. Ibraahim Dheere waxay u muuqdaan in go’aankii Rag iyo ficilkii ka guuray marba hadday bahdilaad jadwalaysan damiirkoodu xamilay in uu dhagaysto ama sooba hindisay.

–          “Arrad Waa Dan, Uskagse Waa Doqonimo”

In aad waydo maro bilicsan oo aad ku laafyooto waa dan waase duli yo doqonimo haddaad hugaaga dhaqan waydo. Sidaas waxaa lamid ah, doorbidka in lala noolaan karo Gumaysiga Itoobiya oo aan inaba wax xeerin ah dhaqan u lahayn waana dulinimada ugu wayn ee noole qaato wakhtigan Casriga ah.  Midaas waxaa Budo-caydhiin ku daray, damiirka ogolaaday bahdilaada dhaqanka iyo Beelaha ee ka soomaaxay garaad Doolaal iyo Sh. Dheere.

Caqliga fayow wuxuu ina siinayaa in nooluhu afkaarta iyo wadiiqada guusha loo maro ku kala aragti gadisnaan karo. Sidaas  oo micnaheedu yahay Doolaal iyo Sh. Ibraahim Dheere way ka aragti duwanan karaan ururka ONLF. Hase ahaate, liinbaxa dhaqanka iyo bahdilaada Soomaali Galbeed waa Doqonimo qaan-gaadhay in la qaato lana qaayibo islamrkaasna lagu fasilo in ay tahay masiibo la halmaasha faltanka ka socdo Dhulkaas. 

Tixraac Togan:

–           “Adduunyadu maanta maaha, aqoonina maalin maaha. Ninkii imtaxaan ku raga hadduu samro uu adkaysto Rabbina ka illoowa maaha”. Hadraawi.

Dunida maanta waxaa lagu sheegaa in ay tahay Carro-edagayn (Globalization) ka duwan midi doraad. Sidan oo ka dhigan in Adduunkii noqday mid hal Massale ku fadhiya. Ciqaab iyo Gabood fal loo gaysto Aadamaha  ama Dhaqankiisa meel saraynta sharciga ay ka sayid-calays doonitaanka shakhsigu, waxaa nasiib loo helay in meelo kale laga furo saraynta sharciga. Tusaale, dadka Reer Rwanda, DR Congo iyo Central Africa Republic Gabood falkii ku habsaday 1990s, Dhibaneyaashii maalintaas waxay xaq u haleen in ay ‘Tixraac Togan’ ka helaan wixii fool xumo ahaa ee loo gaystay. Halka kuwii gabood falka gaystay xaar mas Cadaalada Caalamiga baafin ugu jirto noqdeen. Haddaba, waxaa hubanti ah in Doolaal Aadan Dhagoole iyo Sh.Ibraahim Dheere oo iska lahaa fikirka curinta Shirka Jigjiga maalin maalmaha kamid Jiilka soo socdaa ka fikiri doono sidii ay ula tiigsan lahaayeen cadaalada iyaga oo ku sifayn doono soo hindisida Gabood fal-dhaqmeed. 

Dhimirka dhalan Rogan

–          “Dadnimada Hoggeedana Dibadaad ka Huridaa”.  Hadraawi

Beerlaydu wakhti Roobaadka waxay sameeyaan ‘Carro Rog’ si saracu u maashoobo. Marxaladan waxay qayb muhiim ah ka tahay bacarimiska Beerta iyo taabogalinta saraca laga sugayo in uu madashaas ka oo biqlo. Sidaas si lamid ah Dawlad ama nidaamka Dawligu wuxuu awooda saaraa gedgediska dhimirka si loo gaadho maxsuul ka hadafkiisu ku dhisan yahay. Haddaba, Dhulka Soomaali Galbeed waxaa marag looga ahaa dhalan rog badan oo ay isku dayeen Gumaysteyaashii hore sida Haileselase iyo Mingiestu Hailemariam. Isku dayadaas hore, Gumaystuhu waxbadan oo uga soo naaso cadaaday majirin marka laga reebo in Soomaali Galbeed “Ogaden” wali ku jirto gacanta Gumaysiga. 

Dabci waa Ma Guuraan:

Wadciga Soomaali Galbeed maxaa kalkan ‘Hal Dheeri” ku ah? Inta aanan farta ku fiiqin sidaan dubaakhayga ka helay in ay ‘Hal Dheeri’ ku tahay, waxaan jeclaystay in aan mudmudo fahanka nolosha iyo muuqaalka qofku ka haysto iyo siday isugu xidhan yihiin ficilka nooluhu.

Fahanka nolosha waxaa qaabeeya abuurka dabiciga ah. Baadhka uga dalooshama Aadamaha sida caadada u intiisa  badan waa qabatimaa had iyo jeer. Hayaan dheer oo nololeed kadib haddii uu wakhtiga wanaajiyo Aadamaha waxaa hubanti ah in dabcigii asalka ahaa wali maguuraan yahay. Dabci waa maguuraan siduu hadal duq hore yidhi e. Jeerkasta oo tuur iyo golxob isu yeesho waa mid aan la sugayn in aad ku guulaysato in aad dundumo carro ka maydho. Dabcigaas ma guuraha waxaa ku sifoobay Madaxweynaha Deegaanka Soomaalida Cabdi Maxamuud Cumar ‘Iley”. Fagaare ka caytan iyo in Beelaha qaar lagu sheego in ay yihiin ‘Nasab dhiman’ waxay intuba la kowsatay Iley markii uu fadhiistay haaneedka Soomaali Galbeed. Beelo iyo ashkhaas magac iyo maamuus badan ku dhex lahaan jiray dadka Soomaali Galbeed maanta waxay dhibaneyaal u yihiin Madaxweyne Iley.  Waxay cadho iyo ciil la galuuban yihiin goob aysan waxbadan ka qaban karin. Waxayse u toog hayaan jeerkay isu togto ee ay kaalinkooda helaan si jaraaxayntii Madaxweyne Iley u gaystay Beeshaas ay ula faltamaan.

Haddaba, dhumucda hadalka iyo nuxurka aan muhmalku saarayn miyuusan tibaaxayn in Madaxweyne Iley haaneedka kaliya oo uu halaloobin yaqaan tahay Aflaagada, Bahdilaada iyo Beelo lagu sheego in ay ‘Nasab dhiman yihiin’. Dhirmir dhalan rogan miyaa mise dhaqan uu eersaday baa jira?. Waxaan u malowaynahay in halka Beerlayda Carro roga ka isticmaasho Madaxweyne Iley laba arrimodd isu koomaashay; Dhimir Rogan iyo hanaqaakiisii oo ku anqaratay aflagaado, cargaagtan iyo cayntan aan cilmiyaysnayn.

Ugu danbayntii, waxaa marag ma doon ah Madaxweyne Iley nolosha baadhka uga banaan ee uu  si hagar la’aan ah xirfad yahanka ugu noqonday inay tahay habka loo maleego jaraaxaynta Nasabka Beelaha Soomaali Galbeed. Sida Qaadka, Daroogada iyo Maandooriyeyaasha kale loo qabatimo Madaxweyne Iley wuxuu u qabatimay “Xishood Arradan” seeskiisuna ku teedsan yahay aflagaado iyo durqumitaan joogto ah. Sidaas waa caado lagu bartay Madaxweyne Iley waxaase muuqata haatan in sidii dabkii  oo kale u hulaaqday aflagaadadii iyo cargaagtankii lagu yiqiinay Madaxweynaha oo uu haatan qabadsiiyay Doolaal  Aadan iyo Sh. Ibraahim Dheere oo isku magacaabi jiray in ay meeqaam sare ka dhex joogaan bulshaweynta Soomaalui Galbeed.

W/Q: Bashiir Mahad

[email protected]

Afeef: Aragtida qoraalkan waxa ay ku gaar tahay qoraaga ku saxiixan

Hagbad, shaloongo ama ayuuto magaca aad doontaba ugu yeer waa un lacag ururtay oo leysku darsaday isla markaana iyada oo kuusan uu hal qof qaato, taas oo aan cid kale kala dhaxeyne uu danihiisa gaarka ah un ku fushado door wareegeedana ay inta badan dumarku xeer wadaag ku yihiin, waxaase iminka soo muuqanaya dhaqan aan ugu magac dari karno hagbadda ama ayuutada mudanayaasha gaar ahaan xildhbaannada qurba juugta ah qaarkood!.

Tooshku wuxuu ifinayaa xildhibaannada lagu soo xulay qaab beeleedka ee aan ku imaanin codka shacabka, hab dhismeedkoodu inuu ahaa yididiilo cusub oo rajo wanaagsan laga filayay, laakin hab dhaqan koodu waa damac aan qarannimo marnaba hiil u noqoneynin oo toosin iyo in laga saxo aan sinaba looga maarmeyn.

Sababtu maxey tahay?.

Dal burbur iyo dhibaato 22 sana ah ka soo kacay bey kudladdani nasiib u yeelatay in ay xilbaanno u noqdaan, iyaga oo ay tiradoodu tahay 275mudane oo ah tiro aad u badan oo culeys ku ah shacab aan ka badneyn 10milyan. Haddaba halkii laga filayay in ay guntiga dhiisha isaga dhigaan oo ay samir iyo waddan jacayl ku shaqeeyaan, ayey afka kala furteen, waxeyna codsadeen in xildhibaan kasta uu bil waliba mushahar ahaan u qaato ( $ 2000 )oo doollar, taas oo bil kasta noqoneysa ( $ 550,000 ) oo doollar, lacagtaas oo ah nus malyuun iyo dheeraad canshuurtii dalka ah isku duub ahaanna sanadkiiba noqoneysa adduun dhan ( $ 6,600,000 ) lix malyan iyo lix boqol oo kun oo doollar.

Su’aashu waxey tahay muwaadinka soomaaliyeedow lacagta intaa le’eg dalkaaga bil waliba ma ka go’i kartaa, iyada oo ay maatida soomaaliyeed baahi la daalaa dhacayaan, iyo iyada oo uu weli dalku burbur la il daran yahay dib u dhiskiisa iyo dib u soo nooleyntiisuna aanay weli fari ka qodneyn?, haddaba marka si kale loo eego fikirkaasi sow uma muuqdo ” in la i doorto danbaa iigu jirtay?”.

Xildhibaannada qurba joogta ah qaarkood waxey sameeyaan ama ay qaatan fasax iyo maqnaasho dhowr bilood ah, iyaga oo marka ay dalka dib ugu soo laabtaanna qaata lacago fara badan oo u ururay, taas oo la mid noqoneysa hagbaddii ururtay ama ayuutadii la keydsaday, qaarkoodna waxaaba laga yaabaa ineysan sanad dalka dib ugu soo laaban oo ay howlahoodii iyo ganacsigoodii iska sii wataan, iyaga oo ku tashanaya la xisaabtan la’aanta jirta waase fal u qaab eg “xor baan u ahay xoola qaadashada”.

Ugu danbeystii xikmad baa oraneysa ” mukulaasha ama bisadda, wax korkeeda taabto waxey ugu neceb tahay biyo, wax ay cuntana waxey ugu jeceshahay mallaayga ama kalluunka”, su’aashu waxey tahay haddii ay biyo neceb tahay sidee bey kalluun ku heleysaa?, waa su’aal is weydiin mudan oo u dhiganta haddii aad xil gudashada neceb tahay sidee baad xildhibaan ku tahay?.

Aaan ka guurno qabiilka aan u guurno qarannimo. Aan baranno xalaasha aan ka tagno xaaraanta. Aan qaadanno nabadda aan ka gudubno colaadda. Aan ku dhaqanno caddaaladda aan ka tagno dulmiga. Yaanan ku mashquulin dhaqaale urursi ee aan eegno danta ummadda. Aan gudanno waajibaadka xilka aan illowno mas’uuliyad xumida.

W/Q: Fanaan Bashiir Cali Xuseen.

[email protected]

Afeef: Aragtida qoraalkan waxa ay ku gaar tahay qoraaga u saxiixan.